Research Paper

पर्यावरणवाद आणि ताैलनिक साहित्याभ्यास

साहित्य आणि निसर्ग यांचा परस्परसंबंध नेहमीच चर्चेचा विषय बनला आहे. क था, क ादंबरी आणि क वितेतून येणाèया निसर्गचित्रणाचे वर्णन खूप माेठ्या प्रमाणावर येताना दिसते. \ क्त मराठी साहित्यच नव्हे तर संपूर्ण विश्वसाहित्यातून निसर्गाचे, पर्यावरणाचे चित्रण खूपच माेठ्या प्रमाणात आले आहे. भारतीय संस्कृ तीमध्ये पर्यावरणास खूप महत्त्वाचे व मानाचे स्थान आहे. आधुनिक युगात निसर्ग व मानव यांच्यात परस्परसंबंध गुंतागुंतीचा व व्यामिश्र हाेताना दिसत आहे. भाैतिक सुखाच्या हव्यासापाटी झाडांची हाणारी कत्तल, जागतिक तापमानात हाेणारी वाढ, अचानक पणे येणारा अवकाळी पाऊ स, भयावह दुष्क ाळ, महापूर, जलप्रलय या गाेष्टी आता नित्याच्याच हाेताना दिसत आहेत. प्रदुषणाची समस्या तर खूपच बिक ट हाेताना दिसत आहे. या सर्वांचे चित्रण मराठी साहित्यातून क सक से हाेत गेले याचा विचार पर्यावरणवादी समीक्षेमध्ये हाेणे गरजेचे आहे. निसर्ग व समाज यांच्या नात्याचे विश्लेषण, चिकि त्सा पर्यावरणवादी समीक्षेमध्ये हाेणे गरजेचे आहे. अशा प्रक ारची समीक्षा मराठीमध्ये अगदी नगण्य प्रमाणात झालेली दिसते. आज या विषयावर वसंत आबाजी डहाके यांचे लेखन वगळता मराठीमध्ये एक ही पुस्तक , संदर्भग्रंथ उपलब्ध हाेत नाही. इंग्रजीमध्ये 35 ते 40 वर्षापूर्वी र्ीं ळलेली समीक्षा मराठीमध्ये येण्यास एवढा उशीर क ा? या प्रश्नाचेही उत्तर शाेधणे महत्त्वाचे ठरते. पर्यावरणवादी समीक्षक पर्यावरण, निसर्ग यांचा समाजाशी असलेला संबंध व त्याचे चित्रण साहित्यामध्ये क से व कि ती झाले आहे याचा अभ्यास क रतात. साहित्यिक ांनी आपल्या साहित्यातून निसर्गाचे व एकु णच पर्यावरणाचे चित्रण कि ती प्रमाणात के ले आहे याचा विचार पर्यावरणवादी समीक्षेमध्ये के ला जाताे. 1960 पूर्वी इंग्रजीमध्ये आलेली पर्यावरणवादी समीक्षा ही संक ल्पना आज 2020 मध्ये मराठी, हिंदी किं वा भिन्नभाषिक साहित्यामध्ये कि ती अभ्यासली जाते हा खरेतर संशाेधनाचा विषय आहे. ङ्गअ छशु षळशश्रव ेष ीशीशरीलह ळपीें लेारिीींरींर्ळींश ङळींशीरीू ीींर्ीवळशी ळी ींहश वळरश्रेस ुळींह शलेलीींळलळीाङ्घ (रिसश छे. 12) ही पर्यावरणवादी समीक्षेची संक ल्पना ताैलनिक अभ्यासक ांपुढे यायलाही 40 वर्षे वाट पहावी लागली. हॅन्नेस बर्गथॅलर (करपपशी इशीसींहरश्रश्रशी) यांनी प्रथम पर्यावरणवादी समीक्षा आणि ताैलनिक साहित्य यातील सहसंबंध स्पष्ट के ला. ीर्शींशप लेपीींळर्लीींळेपी ळप ींहश ूशरीलेेज्ञ ेष ॠशीारप लेारिीरींर्ळींश डेलळशीूं (ऊॠतअङ) ’’घेारिीरींळीींळज्ञ’’ या 2013 च्या पुस्तक ाच्या प्रस्तावनेत त्याचा उल्लेख आढळताे. वैश्विक पर्यावरण आणि साहित्यातून येणारे पर्यावरण याची चिकि त्सा के ली पाहिजे. नवीन संशेाधनाची दिशा म्हणून अशा पर्यावरणवादी समीक्षेचा वापर तुलनाक ारांनी के ला पाहिजे. मायके ल \ॅ ाक ाॅल्टस (चळलहशश्र र्षेीलरश्रश्रीीं)यांचे संहितात्मक  देवाण-घेवाणीची चिकि त्सा, निक्लास लूहमन यांची बंदिस्त संहिता मांडणी डूीींशारींळल ींहशेीू,  जॅक  देरीदा यांची टेक्स्ट आणि अर्थ यांच्यातील संबंध ऊशलेर्पीीीींलींळेप संरचवाद, उत्तरसंरचनावाद विसंरचनावाद अशा भूमिक ांचाही अभ्यास ताैलनिक साहित्याच्या अभ्यासक ांने के ला पाहिजे. त्यांचबराेबर क ला आणि साहित्य यांच्या परस्परसंबंधचाही अभ्यास के ला पाहिजे. 1978 मध्ये विलियम र्ीं क र्ट ने आपल्या ङळींशीर्रीीींश रपव एलेश्रेसू : अप एुशिीळाशपींरश्र ळप एलेलीळींळलळीा या निबंधात एलेलीळींळलळीा बाबतीत सुरुवातीला लिहीले. त्यांने आपल्या निबंधात परिस्थितीक ी, पर्यावरण आणि परिस्थितीक ीय संक ल्पना यांचा वापर साहित्यामध्ये क शाप्रक ारे के ला जाताे व या परिस्थितीक ीचे चित्रण साहित्यामध्ये क शाप्रक ारे येते याविषयी विचारमंथन के ले.

मानव आणि पर्यावरण यांचा अभिन्न संबंध आहे. पर्यावरण जीव आणि प्रजाती यांचा जीवन विक ास आणि मृत्यू या सर्वांना प्रभावित क रते. स्वच्छ पर्यावरण हे स्वस्थ मस्तक आणि स्वस्थ विचारांची निर्मिती क रते. आपल्या देशातील धर्म आणि साहित्य दाेन्हीही पर्यावरणाने प्रभावित झालेले आहेत. झाडे-जंगले, नदी, पर्वत, पशु-पक्षी यांची देवी देवताप्रमाणे पूजा के ली जाते. त्यांचे संरक्षण के ले जाते. आजच्या या विज्ञान युगात आपण प्राचीन परंपरा, सभ्यता विर्सीं न आपल्या स्वार्थासाठी पर्यावरण प्रदूषित क रत आहाेत. निर्सगाचा हवा तसा वापर क रत आहाेत ही गाेष्ट आपल्या सर्वांसाठी चिंतेची आहे. भारतीय साहित्यातच नव्हे तर मराठी साहित्यातही पर्यावरण रक्षण, पर्यावरण चित्रण, दुष्परिणाम या सर्वांचे चित्रण आले आहे. भारतीय चिंतन आणि साहित्य यांचा अभ्यास क रता आपणास असे दिसते क ी मानव जातीचा इतिहास जितक ा प्राचीन आहे, तितक ाच पर्यावरण चित्रणाचा इतिहासही प्राचीन आहे. वेद, उपनिषद, पुराण, महाभारत, रामायण इ. पुराणग्रंथ व महाक ाव्ये यातूनही पर्यावरणाचे महत्त्व वर्णन के ले आहे. मानव आणि पर्यावरण यांचे परस्पर सहअस्तिव, प्रकृ ति आणि पर्यावरण यातून विश्वमंगलाची क ल्पना मांडलेली दिसते. पर्यावरणाचे संतुलन \ क्त मानव जातीसाठीच नव्हे तर पृथ्वीवर असणाèया संपूर्ण जीवनसृष्टीसाठी त्यांचे अस्तित्व राखण्यासाठी अत्यंत महत्त्वाचे आहे. जागतिक तापमान वाढ ही पर्यावरण प्रदूषणाचे भयावह आणि विनाशक ारी र्ीं प म्हणून येताना दिसत आहे. वाढते औद्याेगीक रण त्यातून निघणारी घातक  रासायनिक  विषद्रव्ये मानवी जीवनाच्या मुळावर उठली आहेत. भाेपाळ वायू दुर्घटना आजही आपणा सर्वांच्या मनात घर क र्ीं न बसली आहे. लाेक आजही त्या धक्क्यातून सावरलेले नाहीत. आजही त्याचे दुष्परिणाम लाखाे लाेक भाेगत आहेत. या सर्वांचे चित्रण साहित्यातून येणे अनिवार्य आहे. हिमनद्यांच्या अस्तित्वात आज आश्चर्यक ारक परिवर्तन हाेताना दिसत आहे. जलवायू चक्र ामध्ये परिवर्तन हाेत आहे. पृथ्वीचे तापमान वाढत आहे. ध्रुवीय र्ब\र् माेठ्या प्रमाणात वितळताना दिसत आहे. क ाही ठिक ाणी त्सुनामीच्या महाभंयक र लाटांनी महाप्रलय हाेत आहे. तर क ाही ठिक ाणी महाभंयक र भूकं प जीवितहानी क रत आहे.

आज दुष्क ाळी  परिस्थितीमुळे  लाेक ांना,  शेतक èयांना  आत्महत्या क रण्याची वेळ आली आहे. पिण्याच्या पाण्याची वानवा निर्माण झाली आहे. महाराष्ट्रात महाभयंक र दुष्क ाळ पडताे आहे. क र्ज व दारिद्र्य यांच्या क चाट्यात सापडलेला शेतक री आपले जीवन संपवताेय. या सर्वांचे चित्रण मराठी साहित्यातून येताना दिसते. व्यंक टेश माडगूळक रांची बनगरवाडी यांचे उत्तम उदाहरण आहे. कि त्येक वर्ष अवर्षणग्रस्त राहिलेला प्रदेश, जनावरांना खाण्यास चारा नाही, पिण्यास पाणी नाही, म्हणून तेथील मेंढपाळ, शेतक री आपली गावे साेडून दुसरीक डे स्थलांतरीत हाेत आहेत. गावेच्या गावे ओस पडत चालली आहेत. र्चाीं ता सागर यांच्या ‘दावं’ या क थेतही दुष्क ाळी परिस्थितीचे भयावह चित्रण आले आहे. भारताच्या क ाही भागात पूर परिस्थिती निर्माण हाेताना दिसते. एक ीक डे दुष्क ाळ तर दुसरीक डे पूरस्थिती अशी दुहेरी स्थिती आपणास दिसते. पर्यावरण प्रदूषणाचा प्रभाव व्यक्तींच्या शारीरिक , मानसिक आणि बाैद्धिक विक ास यावर पडताे. पर्यावरणवादाचा भिन्न-भाषिक साहित्याच्या बाबतीत ताैलनिक अभ्यास क रत असताना आपल्याला या गाेष्टी जाणवतात. पर्यावरणवादाची ताैलनिक चिकि त्सा क रत असताना पुढील गाेष्टी विचारात घ्याव्या लागतात.

1. साहित्यप्रक ार म्हणून निसर्ग व पर्यावरणाचा अभ्यास क सा झाला आहे?
2. भिन्नभाषिक साहित्यातील निसर्गाची भूमिक ा अभ्यासणे.
3. पर्यावरण व मानव यांच्या सहसंबंधाचे चित्रण भिन्नभाषिक साहित्यातून क शा प्रक ारे आले आहे त्याचा अभ्यास क रणे.
4. स्त्रीवाद आणि पर्यावरण यांच्या सहसंबंधाचा अभ्यास क रणे व साहित्यातून त्याचे चित्रण क शा प्रक ारे आले आहे त्याचा स्त्रीवादी दृष्टिक ाेणातून आढावा घेणे.
5. संस्कृ ती संक र व पर्यावरण यांच्या सहसंबंधाचा अभ्यास क रणे.
6. वंश, जात, धर्म यानुसार बदलत्या निसर्गचित्रणाचा व निसर्ग प्रतिमांचा अभ्यास क रणे.
7. भाैगाेलिक व सामाजिक दृष्टया साहित्यातील पैलूंचे विवेचन क रणे.

पर्यावरण संक ǔपना

पर्यावरण ही संज्ञा ्र ेंच भाषेतील एर्पींळीेप या शब्दापासून प्रचलित झाली आहे. एर्पींळीेप याचा अर्थ ढे र्डीीेर्ीपव म्हणजेच सभाेवतालची परिस्थिती असा आहे. पर्यावरण शब्दाची \ ाेड परि + आवरण अशी हाेते. सातत्याने विक सित हाेणारे ऊूपराळल शास्त्र म्हणून यास ओळखले जाते. पर्यावरण ही संक ल्पना स्थलसापेक्ष, क ालसापेक्ष व जीवसापेक्ष आहे. संपूर्ण पृथ्वी ही देखील पर्यावरणच आहे असेही आपणास म्हणता येते. पर्यावरणात अशा विविध अभ्यासशाखांचा सामावेश हाेताे. सर्वच विद्याशाखांचा जन्म पर्यावरणातून झाल्यामुळे पर्यावरण शास्त्र या विषयाशी सर्वच विषयांचा संबंध हाेताे. 18 डिसेंबर 2003 मध्ये सर्वाेच्च न्यायालयाने पर्यावरणाचा अभ्यास अनिवार्य क रावा असा निर्णय दिला आहे. त्यामुळे त्या अभ्यासाचीही नितांत गरज निर्माण झाली आहे. पूर्वीच्या क ाळी बèयाच देवस्थानाभाेवती घनदाट जंगल असायचे त्याला ‘देवराई’ किं वा ‘देवाचे बन’ (डरलीशव ॠीेर्ींशी) असे म्हटले जात हाेते. ओरॅनस, संथाल, मंबा इ. अनेक आदिवासींचे निसर्गातच सामाजिक ीक रण हाेते. त्या जमाती देवराईचे रक्षण क रतात क ाही आदिवासी जमातीत वार्षिक शिक ार जंगलदेवतेच्या (ऋेीशीीं ॠेव) पूजनानेच र्सुीं हाेते. या शिक ारीत लहान प्राणी व गर्भवती माद्या मारल्या जात नाहीत. निसर्गाविषयी अपार आदर आणि श्रद्धा (ठर्शींशीशपलश । इशश्रळष)  ही अनेक संस्कृ त श्लाेक , महाक ाव्ये यातून सांगितली आहे.

छाया गच्छन्ति पान्थाय। तिष्ठन्ति स्वंयमआतपे । \ लानिच परार्थाय । वृधः सत्पुरुषः’’

मा वनं धिन्धी सव्याघ्रम । माव्याघ्रम निनशत वनात वनं ही रक्षते व्याघ्रे ः व्याघ्रान रक्षती क ाननम् ।।

जंगले वाघांचे रक्षण क रतात व वाघ जंगलाचे रक्षण क रताे असे हे सुभाषित आहे. साैंदर्यमूल्य (अीींहशींळल र्ींरर्श्रीश) ः पश्चिम घाटात क ारवी ु ललेली, उन्हाळयातील बहावा, सर्वांगाने ु लुन आलेला पळस, बहरलेला ताटवा हे साैंदर्यासक्त मनाला मनस्वी आनंद देऊ न जातात. महाक ाय वृक्षाच्या छायेत मन प्रसन्न हाेते. हिरवीगार वनराई, पाण्याचे धबधबे, पक्ष्यांचे थवे पाहण्याचा माेह आपणास आवरता येत नाही. बालक वी सारखा निसर्गक वी मग ु लून उठताे. ते म्हणतात, ‘हिरवे हिरवे गार गालिचे, हरिततृृणांच्या मखमालिचे’ या हिरव्यागार मखमाली पाहताना आपण भान विर्सीं न जाताे. या सर्वांचे चित्रण क था, क विता, क ादंबरी, नाटक , ललित, आत्मचरित्र यासारख्या विविध वाङ्मयप्रक ारातून क शा प्रक ारे येते याचा अभ्यास पर्यावरणवादी समीक्षेत के ला जाताे. मानव व निसर्ग यांच्या सहसंबंधाचा अभ्यास या विषयाचे मूळक्षेत्र आहे. निसर्गाशिवाय माणूस जगूच शक त नाही. आपले आयुष्य निसर्गाच्या आधाराशिवाय त्याला जगता येत नाही. हवा, पाणी, प्राणी, झाडे, निसर्ग हे मानवाशी संबंधित आहेत. पर्यावरणवादी समीक्षा साहित्य व पर्यावरण यांच्या सहसंबंधाचा अभ्यास क रते. पर्यावरणीय स्त्रीवादी समीक्षा ही स्त्रीवादी दृष्टिक ाेणातून भाषा, संस्कृ ती आणि साहित्य यांचा विचार क रते. पर्यावरणाचा व स्त्रियांचा सहसंबंध क सा असताे त्याचा अभ्यास पर्यावरणीय स्त्रीवादी समीक्षेत के ला जाताे. लिंगभेद, वंशभेद यांचाही अभ्यास पर्यावरणीय स्त्रीवादी समीक्षेत के ला जाताे. मार्क्सवादी समीक्षा ही उत्पादन व आर्थिक वर्ग यांची समीक्षा क रते, भांडवलदारी वर्ग व क ामगार यांचा संबंध या समीक्षेत येताे. या सर्व घटक ांचा संबंध स्त्रीवादी समीक्षेशीही येताे. पर्यावरणवादी समीक्षा ही भूकें द्रीत दृष्टिक ाेण ठेवून साहित्यामध्ये त्याचे चित्रण क शा प्रक ारे आले आहे याचा अभ्यास क रते. पर्यावरणवादी समीक्षक क ाही प्रश्नांचा मागाेवा घेतात. त्यामध्ये साहित्यातून निसर्गाचे चित्रण कि ती झाले आहे? क था, क ादंबरी, क विता आणि विविध वाङ्प्रक ारांमध्येे निसर्गाची नेमक ी भूमिक ा क ाय? पर्यावरणीय मूल्यांची जपणूक साहित्यात क शी व कि ती के ली जाते? निसर्ग प्रतिमा, प्रतिके यांचा वापर कि ती के ला जाताे? शैलीवैज्ञानिक दृष्ट्या निसर्गाचा वापर क सा के ला गेला आहे? जात, धर्म, वंश, लिंग यानुसार निसर्गचित्रण बदलले आहे क ाय? स्त्रीवादी दृष्टिक ाेणातून पर्यावरणीय समीक्षा क शी के ली आहे? स्त्रीवादी लेखिक ांनी निसर्गाचा वापर आपल्या साहित्यातून क शा प्रक ारे के ला आहे? निसर्ग व मानवी संवेदना, निसर्गावर हाेणारे दुष्परिणाम यांचे समक ालीन साहित्यात चित्रण क शाप्रक ारे आले आहे. याचा अभ्यास पर्यावरणवादी समीक्षेत के ला जाताे . इतिहास, धर्मशास्त्र, तत्त्वज्ञान, मानसशास्त्र, क ला, नीतिशास्त्र यांचे प्रतिबिंब पर्यावरणाच्या अनुषंगाने साहित्यात क से पडले आहे याचाही अभ्यास पर्यावरणवादी समीक्षेत (एलेलीळींळलळीा) के ला जाताे. साहित्यिक पर्यावरण, सांस्कृ तिक  पर्यावरण, सामाजिक  पर्यावरण या अनुषंगाने पर्यावरणवादी  समीक्षेत  अभ्यास  के ला  जाताे.  सजीव  सृष्टी  व त्यांचा निसर्गाशी असलेला सहसंबंध पर्यावरणवादी समीक्षेत तपासला जाताे. ढहश लेाशवू ेष ीर्ीीर्ींर्ळींरश्र : र्डीींवळशी ळप श्रळींशीरीू एलेश्रेसू (1972) या लेखात साहित्यिक पर्यावरणाविषयी (गेीशहि थ. चशशज्ञशी) जाेसे\ मीक र यांनी लिहिले आहे. वंदना शिवा यांनी संवेदनेचा सिध्दांत मांडून पर्यावरणीय स्त्रीवादाविषयी लिहिले आहे.

मराठ ी क वितेची पर्यावरणवादी समीक्षा

मराठी क वितेतून पर्यावरण, परिसंस्था आणि परिस्थितीक ी याचे चित्रण माेठया प्रमाणावर आले आहे. भारतामध्ये पर्यावरण रक्षणासाठी अनेक चळवळी उभ्या राहिल्या. त्यापैक ी अतिशय गाजलेली चळवळ म्हणजे ‘चिपक ाे आंदाेलन’ हाेय. हिंदीमध्ये ‘चिपक ाे’ या शब्दाचा अर्थ अलिंगन देणे हा हाेय. पर्यावरण रक्षणाचा संघर्षमय क ार्यक्र म म्हणजे अशा प्रक ारची आंदाेलने हाेय. निसर्ग आणि साहित्य यांचे अगदी जवळचे नाते आहे. प्राचीन, मध्ययुगीन लेखक क वी यांच्या पासून ते अर्वाचीन क वी व लेखक यांच्या साहित्यातून निसर्ग माेठया प्रमाणावर येताना दिसताे. साहित्य व निसर्ग यांचा संबंध मराठी क वितेत क सा चित्रीत झाला आहे हे आपणास पहावयाचे आहे. निसर्ग हा मानवापेक्षा नेहमीच बलवान ठरला आहे. परंतु या निसर्गाला हातात धरुन त्यावर वर्चस्व मिळवून त्याचा हवा तसा वापर क रण्याची प्रवृत्ती मात्र वाढीस लागली आहे. दुष्क ाळ, पूर, भूकं प यामध्ये माणूस क ाहीच क रु शक त नाही. गेल्या वर्षीच्या पावसाळयात एक माळीण नावाचं गाव डाेंगराच्या ढिगाèया खाली गाडलं गेलं आणि ‘माळीण’ या नावानं अनेक क विता लिहिल्या गेल्या. निसर्गाच राैद्र व भयानक रुप एक ा रात्रीत हाेत्याचं नव्हतं क रुन गेलं. हे सर्व निसर्ग आपाेआप घडवताे असं नाही तर मानवच त्याच्या पाठीमागं क ारणीभूत असल्याचा दिसताे. अवैध उत्खनन, झाडाची बेसुमार क त्तल, समुद्राच्या खाडीमध्येसुद्धा मुरुम टाकू न त्यावर इमारती बांधणारी अजस्त्र व हिंसक विचाराची विक ासक (?) माणसे अशा घटना घडविण्यास क ारणीभूत ठरतात.

आज दुष्क ाळाचा  भयानक  सामना  सर्वांनाच  क रावा  लागत  आहे.

 

 

तृतीयपंथीयांच्या (ढीरपीसशपवशी) साहित्याचा ताैलनिक अभ्यास ः

तृतीयपंथी हा शब्द अगदी अलीक डे वापरला जाऊ लागलेला शब्द आहे. यापूर्वी ‘हिजडा’, ‘छक्क ा’ असे शब्द प्रयाेग वापरले जात असत. आपल्याक डे ‘हिजडा’ हा शब्द शिवीसारखाच वापरला जाताे. ‘हिजडा’ हा मूळ उर्दू शब्द आहे. ’हिजर’ म्हणजे आपली जमात साेडलेला, त्या जमातीतून बाहेर पडलेला. ‘ख्वाजा सरा’ असाही एक शब्द वापरला जाताे. हिंदीमध्ये ‘कि न्नर’, गुजरातीत ‘पावैया’, पंजाबीमध्ये ‘खुस्त्रा’ किं वा ‘जंखा’, ‘तेलगू मध्ये ‘नपंसकु डू’, ‘क ाेज्जा’, ‘मादा’ तर तमिळमध्ये ‘र्थिीं नानगाई’, ‘अली’, ‘अरवन्नी’, ‘अर्ीं वनी’ या नावानेही तृतीयपंथीयांना ओळखले जाते असे वैशाली राेडे आपल्या मी हिजडा—-.मी लक्ष्मी पुस्तक ात म्हणतात. मुळात जन्माला आलेले नैसर्गिक शरीर वेगळे आणि प्रत्यक्ष व्यवहारात असलेले शरीर वेगळे असणारे लाेक हिजडे म्हणून ओळखले जातात. क ाही र्पुीं षांना निसर्गनियमानुसार र्पुीं षाचे शरीर मिळते. परंतु क ाही संप्रेरके व इतर गाेष्टी यामुळे त्यांना आपण स्त्री आहाेत असे वाटते. त्याप्रमाणे ते वर्तन क रतात. नेमके हेच कु टुंबाला व समाजाला पटत नाही. अशा व्यक्तिना वाळीत टाक ले जाते, कु टुंबातून हाक लेले जाते अशा वेळी घरात किं मत नाही, समाज विचारत नाही मग वागायचे क से? हा प्रश्न मनात ठेवून जगायचे क ी मरायचे? या विचारातून क ाहीजण आत्महत्या क रतात, क ाहीजण मारले जातात, क ाहीजण विद्राेह क रतात आणि आपल्या मर्जीप्रमाणे जगण्याचा प्रयत्न क रतात. दिशा शेख, लक्ष्मी, गाैतमी यासारखे समाजात आपले स्वतःचे स्थान निर्माण क रतात. अनेक जण भीक मागतात, शरीरविक्र य क रतात नाहीतर र्दाीं च्या व्यसनात स्वतःला बुडवतात. शेवटी हिजडा हाही एक माणूस आहे. त्याला मणूस म्हणून जगण्याचा अधिक ार आहे. ताेही त्याला भांडूनच मिळवावा लागला आहे. परंतु अजुनही मानसिक आणि शारीरिक पातळीवरील वेदना क मी हाेत नाही. शरीराने र्पुीं ष पण मनाने बाई असणारा ‘बायल्या’ म्हणून हिणवला जाताे. याऊ लट शरीराने स्त्री पण मनाने ‘र्पुीं ष’ असणारी म्हणून तिला ‘बाेल्ड’ ठरवले जाते समाजात तिची हेटाळणी केली जात नाही. या सर्वांमध्ये ‘सीमारेषेवर’ असणारे क ाहीजण असतात. क ाहीवेळा वाटतं आपण र्पुीं ष आहाेत तर क ाहीवेळा स्त्री आहाेत असंही वाटतं. लक्ष्मीनारायण त्रिपाठी आपल्या ‘मी हिजडा….मी लक्ष्मी’ या आत्मक थनात म्हणतात क ी, ‘‘प्रवाहार्विीं द्ध पाेहायचं, तर त्रास सहन क रावा लगताेच आणि मी तर दाेन प्रवाहार्विीं द्ध पाेहते आहे. एक आपला संपूर्ण समाज  आणि  दुसरा  समाज  हिजडा  समाज….कि ती  समजावणार  कि ती ओरडणार? आणि क ाेणत्या ताेंडाने?  या सगळया क ाय भाेगत हाेत्या, ते मी पाहात हाेते, आधी र्पुीं षांच्या शरीरातल्या बाईच्या मनाची हाेणारी घुसमट…नंतर  हिजडा  झाल्यावर  कु टुंबाचा  तुटलेला  आधार.   जवळचं क ाेणीच नाही….समाजाने दिलेली विचित्र वागणूक त्याचा हाेणारा त्रास उत्पन्नाचं साधन नाही क ाेणी नाेक री देत नाही…. जगण्यासाठी पैसा तर हवाच. मग ताे मिळवण्यासाठी के लेलं सेकसवर्क ….मनात सतत भीती… ताण….अखंड पडत राहणारे प्रश्न…‘मी क ाेण ?’….त्यांची उत्तर तर मिळतच नाहीतच, उलट येणाèया तèहेतèहेच्या अनुभवांतून त्यांची गुंतागुंतच वाढत जाते.  त्यातून  येणारी  निराशा.उडालेला  गाेंधळ.  आयुष्याला किं मतच नाही आणि मग स्वतःच्याच नजरेतून स्वतः उतरत जाणं. साला क्या लाइ\ है..संपूर्ण शरीर पाेर्खीं न टाक णारी मैत्री, या दुपेडी आयुष्यातून येणारे ताण….मग शेवटी मृत्यू (मी लक्ष्मी. हिजडा, पान नं. 155 व 156) वि.वा.शिरवाडक र आपल्या नटसम्राट या नाटक ात म्हणतात, जीवनाच्या महासर्पाने असा डंख मारावा क ी नंतर येणाèया निद्रेला नसावा जागृतीचा कि नारा.. अगदी चपखलपणे हे वाक्य तृतीयपंथीयाच्या आयुष्याला लागू पडतं. मग र्सुीं वात हाेते समाजाला स्वतःला विराेध क रण्याची आणि शेवटाक डे जाण्याचा अखेरचा पर्याय. आयुष्य क ाय असते, त्याचा आस्वाद चाखता येत नाही. एक लक ाेंडेपणाचे जीवन जगणारी, आपल्याला सर्वासारखीच नाती असावीत असं मनापासून वाटणारा, \ क्त शब्दावर जगणारा हा समाज हल्ली आपल्या व्यथा वेदना क था, आत्मचरित्र, क विता आणि प्रत्यक्ष स्टेजर्वीं न मांडायला लागला आहे. मुळातच या सर्वाचे लेखन पुस्तक र्ीं पाने प्रसिद्ध झालेले नाही. क ाही ठराविक च तृतीयपंथीचे साहित्य प्रक ाशित झाले आहे. हे साहित्य प्रक ाशित न हाेण्यापाठीमागेही दाेन क ारणे आहेत, एक म्हणजे आपले पुस्तक व आपल्या भावनांना समाजात स्थान मिळेल क ा? दुसरे क ारण म्हणजे बहुतेक ांचे शिक्षण क मी आणि पुस्तक  प्रक ाशित क रण्यासाठी क ाय क रावे लागेल? याची माहिती नसणे व त्यासाठी पैशाची चणचण.राेजच्या जगण्यासाठीचा चाललेला अनाेखा संघर्ष ,त्या संघर्षाचे विविधरंगी पदर आपणास त्यांच्या लेखनातून दिसतात. संपूर्ण जगभर हे लाेक आपणास दिसतात. \ क्त भारतापुरता विचार क रावयाचा  झाला  तर  हिजडयांची  सात  घराणी  आहेत,  भेंडीबाजारवाला, बुलाक वाला, लालनवाला, लखनाैवाला, पुनावाला, दिल्लीवाला, हादीर इब्राहिमवाला. या सात घराण्यांचे सात नायक , र्गुीं , त्यांची पंचायत, चुक ीसाठी दंड आणि राेजच्या वागण्यासाठी असलेले दंडक या साèयांचा अभ्यास आपणास ताैलनिक  साहित्याभासाने क रता येईल. हिजडयांची ‘रीत’ क रण्याचा विधी, ‘निर्वाण’ म्हणजे ‘लिंगच्छेद’ क रण्याचा विधी, ‘हल्दी  मेहंदी’, ’दृष्टी’ विधी आणि ’चटला’ विधी यासारखे विविध विधी के ले जातात. तृतीयपंथीयाची ‘बहुचरा माता’ किं वा ‘मुर्गेेवाली देवी’, देवीच्या वेगवेगळया भागातील वेगवेगळया क था यांचाही आपणास अभ्यास क रता येईल. ‘युनक ’   (एर्ीर्पीलह)    ङ्कउरीीींरींशव   ारश्रशङ्ख,    ‘सारिस’,   क ास्ट्राटी’ (उरीीींरींळ) आणि या सर्वातून ओळखली जाणारी (उरीीींरींळीा ) क ास्ट्राटीझम ही संक ल्पनासुद्धा मराठी साहित्यातच नव्हे तर संपूर्ण भारतीय साहित्यातून अभ्यासली गेली पाहिजे. जगभरामध्ये ङ्कढीरपीसशपवशीङ्ख (ट्रान्सजेंडर) म्हणून मिळालेली. मान्यता याचा लिंगभावाधिष्ठित अभ्यास, ही एक अभ्यासाची माेठी  दिशा  म्हणून  अभ्यासक ांपुढे  उभी  आहे.  ‘लेस्बियन’  स्त्रीया,  ‘गे’ र्पुीं ष, दाेन्हींशी म्हणजे स्त्री र्पुीं षांशी संबंध ठेवणारे ’बायसेक्शुअल्स’, ‘समलिंगीसंभाेगी’(केाेीर्शुीरश्र) आणि‘भिन्नलिंगीसंभाेगी’(कशींशीेीर्शुीरश्र) आता नव्याने बदलेल्या संक ल्पना म्ह्णजे र्पुीं षाक डे आक र्षित हाेणारी अपवीे ीर्शुीरश्र तर स्त्रीक डे  आक र्षित हाेणारी ॠूपेीर्शुीरश्र  अशा लैंगिक तेच्या संक ल्पना त्यांची लैंगिक वर्तणूक (ीर्शुीरश्र लशहर्रींळेीी) यांचे भिन्नभाषिक साहित्यातून चित्रण क शा प्रक ारे आले आहे.याचाही अभ्यास क रणे गरजेचे आहे. तृतीयपंथीयांच्या उत्थानासाठी विविध संस्था क ाम क रताना दिसत आहेत. भारतातील ‘दाई’, ‘अस्तित्व’, जागतिक पातळीवर क ाम क रणारी ‘द वर्ल्ड प्राेे शनल असाेशिएन \ ाॅर ट्रान्सजेंडर हेल्थ’ (थझअढक) अशा विविध संस्था व तृतीयपंथीयांच्या विविध चळवळी त्याचाही साहित्यावर पडलेला प्रभाव याचा अभ्यास क रणे ताैलनिक साहित्याभ्यासक ांपुढे खूप माेठे क ाम आहे. त्यासाठी विविध तृतीय पंथीय लेखक ांची भेट घेऊ न त्यांच्या साहित्याचे संक लन क रणे, प्रसिद्ध क रणे हे माेठे आव्हान आहे.

जगामध्ये स्त्री व पुरुष यांना महत्त्वाचे स्थान आहे. परंतु ज्यांना ढीरपीसशपवशी किं वा तृतीयपंथी म्हणून ओळखले जाते त्यांनाही माणूस म्हणून जगण्याचा अधिक ार आहे अशा लाेक ांचे साहित्य अभ्यासणे गरजेचे आहे. दिशा पिंक ी शेख यांच्यासारख्या तृतीयपंथीय लाेक ांचे साहित्य हा ताैलनिक साहित्याभ्यासातील महत्त्वाचा विषय दुर्लक्षित राहिला आहे. दिशा पिंक ी शेख त्यांच्या ‘स्वाहा’ या क वितेत त्या म्हणतात…

‘‘तिचे अर्धवट स्त्रीत्व त्यांच्या चाैक टीत बसत नाही म्हणून,

तिला प्रवाहातून बाहेर उभे के लं सहस्त्रावधी वर्षापासून… स्वाहा!

कु णीतरी अखंड साैभाग्याचं कुं कू

लावलं भाळावर तिला देवाच्या स्वाधीन क र्ीं न… स्वाहा!

कु णीतरी मग त्या देवीपत्नीच्या पायात घुंर्गीं बांधली आणि तिला नाचवलं गावाच्या मनाेरंजनासाठी… स्वाहा!

तिला अपमानाचं शल्य बाेचू नये म्हणून दैवी घाेषित के लं… स्वाहा!

क धी ती देवळात देवीचे र्ीं प तर क धी जनानखान्यात

राण्यांचे लुगडे धुत हाेती.. स्वाहा!

तिचा जन्म देवाने लाेक ांच्या क ल्याणासाठी, आनंदासाठी

आणि मनाेरंजनासाठी आखला आहे

असंच तीही मानत हाेती.. स्वाहा!

ती जन्मालाच यायची पापाची \ ळ चाखण्यासाठी पण ते पाप त्यांचं

ती स्वतःच्या भाळावर घेऊ न जगत हाेती… स्वाहा!

आज मात्र चित्र बदलले

तिचे नाही, तिच्या शाेषण पद्धतीचे.. स्वाहा!

कु णीतरी उपभाेगून तिचा खून के ला.

देह गटारात, खाडीत तर क धी तसाच

अंर्थीं णावर साेडून दिला.. स्वाहा! परवा ट्रेनमध्ये भीक मागणारी ती चालती ट्रेन साेडताना

कं बरेतून दाेन हिश्यात

विभागली गेली… स्वाहा! समज आली तिला

शिक्षित ही झाली ती

पण शाेषण अटळ म्हणून मानसिक रित्या हारली आणि कं टाळून \ ासावर गेली… स्वाहा!

उमेदीच्या पहाटेसाठी स्वातंत्र्याच्या क्षितिजासाठी

परत ती नव्याने जन्माला आलीय पण आत्ता ती सहस्त्रावधी वर्षाच्या

या शाेषणाच्या यज्ञात स्वतःची आहुती द्यायला नक ार देतेय

आत्ता ती आणि तिच्या पिढ्या हाेणार नाहीत… स्वाहा! ’’

पिढ्यांन-पिढ्यांचा अन्याय अत्याचार साेसून स्वतःला माणूस म्हणून

जगू देत नाहीत, ही वेदना उराशी बाळगणारी दिशा म्हणतेय कि ती दिवस हा अत्याचार सहन क रायचा? जगणं क ाय असतं? शाेषणाची शिक ार, खुरट्या

मानसिक तेची शिक ार, स्वातंत्र्याच्या क्षितीजाक डे झेपावण्याची आस, सर्वात असूनही नसल्यासारखेच, चारचाैघातून लाेक क से पिटाळून लावतात हेही त्यांच्या क वितेतून दिसते.

‘‘हात थक ले बाई टाळया वाजवून जीव दमला ऊ न, वारा, पाऊ स झेलून तरी भेटना मह्या जीवा इज्जतीचा त्याे घास ज्याला मह्या घामाच्या अत्तराचा वास

क र्माला परंपरेचा बेडीत बांधून

क ाळ गेला मह्या पिढयांना भिके त गाडून ढाेर, कि डयागत पायदळी तुडवून

हसतेय गादीवरली जमात मला राेज वरबाडून आता तंत्रज्ञानाची क ास र्धीं न

क ाढील ही क ाळाेखी दरी मी र्भीं न जाईल इतिहासातील रात ही र्सीं न

मुठी आवळतील मह्या चालता मान ताठ क र्ीं न

या रे क ाजव्यांनाे मशाली हाेऊ न वाटा टाक ा साèया प्रक ाशित क र्ीं न खाऊ सन्मानाचा घास पाेट र्भीं न

जाऊ  क्षितीजी परंपरेच्या बेडया ताेडून…’’

श्रम क र्ीं न घामाचा घास खायचा आहे पण समाज ताे खाऊ देत नाही, हे वेदनेचे शल्य उरात आहे. सुसंस्कृ त म्हणवून घेणाèया लाेक ांना त्यांची प्रमाणभाषा नाक र्ती आहे हेही दिशा पटवून देते. तिच्या पुढच्या क वितेत ती समाजाला शिव्या देते,

‘‘क ाय रे झाटूजी?

राग आला क ा रे तुला, झाटूजी म्हणणाच्या?

आला तरी मला \ रक पडत नाही.. क ारण तुझी नाक र्ती प्रमाणभाषा

मला अजुनही सन्मान देणारा नवा शब्द जन्माला घालू शक ली नाही.

तुझ्या लेखी  मी छक्क ा, मामु,  ‘तृतीय’पंथीच आहे.

मग तुला सन्मान द्यावा, अशी आशा तू क ा बाळगताेस? म्हणून तु माझ्यासाठी झाटूजीच आहेस..

(मला अजूनतरी याच्या खालचा शब्द सापडला नाही)

निसर्गाने दिलेल्या

जमीन, खनिजसंपत्ती आणि सत्तेवर हजाराे वर्षे डल्ला र्माीं न बसलेला तू

मला जाब विचारताेस

भिक  द्यायला माझ्या बापाची ठेव आहे क ा, म्हणून?

उत्तर ऐक ायचंय ?

तर ऐक !!

माझ्या बापाची नाही माझी ठेव आहे.

तुझ्याक डे, तुझ्या बापाक डे आणि येणाèया पिढयांक डेही!

भिके च्या नावावर जे देताेयस ते माझंच आहे.

तुझ्या बापाचं नाही

शिक्षण, नाेक री, उद्याेगात तू… धर्माच्या दानपेटयावर तू….

माणसाला माणूस म्हणून मिळणाèया सगळया सुविधा रांडांच्या भडव्यागत उपभाेगणारा तू

तू माझ्या वाटयाला येणाèया र्ीं पड्यावर बाेलताेस?

तुला शरम क शी वाटत नाही? इन मिन चार वर्षे झाली…

माणूस म्हणून मान्यता मिळालीय,

तर नेमक्या क ाेणत्या माजात माझी औक ात क ाढताेयस?

जे तू देताेस ना हातात…

त्यातलं निम्मं तर तुझेच समाजरक्षक भाऊ च खातात. त्याला हप्ता म्हणतात.

त्यावर बाेल क ी क ाही…

क ी तुला हे माहितच नाही?

इंग्रजीखाली निजून भारताचे निक ष बांधणाèया गाेरझव्याहाे!

तिथला भिक ारी क से भारे बांधताे हे सांगताना हेही सांग क ी,

तिथला समाज भिक ाèयांसाेबत पण क सा वागताे.

अरे, मेलेल्यांच्या टाळूवरचं लाेणी खाण्यात तुमच्या पिढया गेल्या.

\ ायद्याच्या गठुडयावर अजूनही गांड दाबून बसला आहेस, आणि तू मला श्रमाचे पाठ पढवताेयस?

माझं हजाराे वर्षाच्या शाेषणाचे चित्र तुला दिसत नाही?

9 ते 5 नाेक रीच्या डिंगा मारताेयस!

ऊ ंटार्वीं न शेळया हाक ताेयस!

मर्दानगीचा माज मिरवताेयस!

बदलाच्या प्रक्रि येला संयमाने वेळ दे तर मीही बदलेन माझ्या पिढ्यांही..

माझ्या वागण्याचे मूल्यमापन तुझ्या जागेर्वीं न नाही माझ्या जागेहून क र तेव्हा तुला व्यवस्थेने घातलेला खुट्टा दिसेल!

आणि त्याशिवाय तुला माझे दुःख क ळणार नाही.

ये झाटूजी तबतक निक ाल दस र्ीं पये… ’’

स्वतःला बाई म्हणून जगता येत नाही हे दुःख आहेच पण हा समाज

बाईला क से वागवताे आणि तिला हिजडयाचे जीणे जगायला सांगताे तेव्हा

मनात असणारी लग्न क रण्याची हाैस भर गर्दीतही आपला हात सूना असल्याची जाणीव क र्ीं न देताे. संसार क रण्याचे स्वप्न बघणे हा गुन्हा मानला गेला आहे त्या समाजाप्रती असणारा रागही प्रसंगी व्यक्त हाेताे. आपल्या ‘बाई ’या क वितेत ती म्हणते..

‘‘बाई म्हणून जगण्यासाठी स्वतःतली बाई मारावी लागली

माझ्या हातून तिचा खून के व्हा झाला क ळालंच नाही आणि म्हणणारे अजूनही म्हणतात..

‘‘बेटा औरत मत बन, हिजडा बनके  जिना सीख’’

संसार तर दूरच, संसाराचं स्वप्न पाहणंही गुन्हा

हसतात ते,आणि त्यांच्या वाटयाला आलेला शहाणपणा शिक वतात ते पुन्हा..

‘‘बेटा औरत मत बन, हिजडा बनके  जिना सीख’’

हल्ली त्यांचं म्हणणं पटायला लागलंय

डाेळ्यातलं स्वप्न आणि दुःख डाेळयातचं आटायला लागलंय

\ क्त ही मेलेली बया सारखी डिवचून ताेच ताे क रते गुन्हा म्हणते गर्दीतही आहे तुझा हात सूना

पण लक्ष द्यायचं नाही असं ठरवलंय मी क ारण डाेक्यात तेच ि\ रतंय जे ते म्हणतात..

‘‘बेटा औरत मत बन, हिजडा बनके  जिना सीख’’

दिशा पिंक ी शेख यांच्यासारख्या तृतीयपंथी क वींनी लिहिलेल्या क वितांचा ताैलनिक अभ्यास क रणे हे एक महत्त्वाचे ठरेल. मराठीबराेबरच अन्य भाषिक तृतीयपंथी क वींनी लिहिलेल्या क वितांचा सामाजिक , सांस्कृ तिक दृष्टीने ताैलनिक अभ्यास क रणे हे महत्त्वाचे आहे. भाषिक अंगाने विचार क रता भाषेची के लेली माेडताेड, सर्वसाधारणपणे सामान्य लाेक ांच्या ताेंडी नसणारी रानगट, शिव्या असलेली भाषा ताैलनिक साहित्याभ्यासाचा चांगला विषय बनू शके ल.

ख ुेपवशी थहे ख रा?

अ इेवू ीींरिशिव ळप वळषषशीशपीं ीेर्ीश्र जी र ीेर्ीश्र ाळीारींलहळपस ींहश लेवू ऊेपङ्खीं ेसश्रश, वेपङ्खीं श्रर्रीसह

ख रा पेीं र परींळेपरश्र ीहराश जी शळिवशाळल

र्गीीीं र ीींरपीसशपवशी

र्ङेींश ाश, हेश्रव ाश, ीाळश्रश रीं ाश थरीा ख रा री रपू र्हीारप ेप शरीींह ुळींह िीळवश ख ीरू

ख रा ीींरपीसशपवशी.

आम्हालाही माणूस म्हणून क धीतरी बघा आम्हीही या सृष्टीचे घटक आहाेत त्यामुळे आमच्याक डे बघून हसू नक ा आम्हीही तुमच्यातले आहाेत तुमची \ क्त दृष्टी बदला अशी आर्त हाक कु मार गाैतम यांनी आपल्या क वितेतून मांडली आहे.

‘मी हिजडा मी लक्ष्मी!’ हे आत्मक थन लक्ष्मीनारायण त्रिपाठी यांनी लिहिले आहे त्याचे शब्दांक न वैशाली राेडे यांनी के ले आहे. कु टुंब पाठीशी असलं तर क ाय हाेऊ  शक तं? याचं उत्तम उदाहरण म्हणूनही लक्ष्मीनारायण यांचेक डे  पाहिले  पाहिजे.  परंतु  घरातून  हाक लून  दिलेले  पळून  गेलेले  हे तृतीयपंथी माणूस म्हणून जगण्यासाठी धडपडतात. मानवी स्वातंत्र्याचा व संस्कृ तीचा आपण विचार ज्यावेळी क रताे. तेव्हा तृतीयपंथीयांचीही एक संस्कृ ती  असते.  त्यांचे  आचारविचार,  राहणीमान,  पाेशाख  आणि  शेवटी  मृत्यूनंतरचे अंत्यसंस्क ारही सर्वापेक्षा वेगळे असतात. अशा  बहुविध संस्कृ तीचाही  अभ्यास  ताैलनिक   साहित्याभ्यातून  के ला  जावा.  देवदासी,मुरळी, तृतीयपंथी, वेश्या यांचीही स्वतःची अशी एक संस्कृ ती असते त्याचे चित्रण अनेक साहित्यकृ तीतून झालेले आहे. हा विषय घेऊ न लिहिलेले साहित्य सर्वच भाषांमध्ये माेठया प्रमाणावर लिहिले गेले आहे. ‘भाविण’, ‘भंडारभाेग’ या क ांदबरीतून आलेले देवदासी व मुरळी यांचे चित्रण हाही ताैलनिक साहित्याभ्यासाचा दुर्लक्षित विषय असलेला दिसताे. क र्नाटक ातील यल्लमा, रेणूक ा यांना साेडलेली जाेगतिण किं वा देवदासी असेल आणि खंडाेबाला साेडलेली मुरळी व वाघ्या असेल यांचे जीवन खूप हालाखीचे व खडतर आहे. त्यांच्या हालअपेष्टांचे चित्रण क रणाèया मराठी व इतरभाषिक साहित्याचा ताैलनिक अभ्यास के ल्यास आंतरसांस्कृ तिक संबंधाचा शाेध घेता येताे. अशा विविध भाषेतील साहित्यकृ तींचा अभ्यास तुलनाक ाराने क रावयास हवा. विविध आदिवासी जमातीच्या बाेली व त्यांच्या संस्कृ ती यांचाही अभ्यास हा खूप माेठा अभ्यासविषय हाेईल सांस्कृ तिक मानववंशशास्त्राच्या अभ्यासामध्येही संस्कृ ती अभ्यास  खूप  माेठी भर घालणारा ठरेल.

1990 नंतर चार मराठी व हिंदी कादंबऱ्यांचा तौलनिक अभ्यास

डॉ. भरत भीमराव जाधव

मराठी विभाग

कला व वाणिज्य महाविद्यालय,

सातारा.

9421183837

[email protected]

1990 नंतरच्या मराठी व हिंदी कादंबऱ्यांचा तौलनिक अभ्यास करताना असे जाणवते की , 1990 नंतरच्या मराठी व हिंदी कादंबऱ्यांतून बदलती आशयसूत्रे, सांस्कृतिक जीवनातील व्यामिश्रतेचा अनुभव प्रगल्भपणे येताना दिसतो. सांस्कृतिक पर्यावरणाचा प्रभाव कादंबरीच्या कथन परंपरा, आकृतीबंध, मांडणी व रूपबंध यावर पडलेला आहे.सत्तेचे केंद्रीकरण, हिंस्त्र धर्मांधतावाद, ग्रामीण जीवनावरील ‘खाउजा’ धोरणाचे परिणाम, विविध राजकीय चळवळी, दुष्काळ, पराकोटीची विषमता, नातेसंबंधातील विसंवाद, माणसांचे तुटलेपण असे बहुविध विषय 1990 नंतरच्या कादंबऱ्यातून येताना दिसतात. वाढते औद्योगिकरण, मुक्त अर्थव्यवस्थेकडे होणारी वाटचाल व या सर्वातून होणारा कृषी संस्कृतीचा ऱ्हास मराठी आणि हिंदी कादंबऱ्यांमधून चित्रीत झालेला आहे. प्रस्तुत शोधनिबंधामध्ये तौलनिक साहित्याभ्यास करत असताना 1990 नंतरच्या मराठी व हिंदी कादंबरीतील बदलांचा वेध घेण्याचा प्रयत्न केलेला आहे. भिन्नभाषिक साहित्यातील कादंबरी या वाङ्मयप्रकाराचा तौलनिक अभ्यास करत असताना साम्य आणि भेद ,प्रभाव व प्रभाव या चारही अंगानी शोध घेणे अत्यंत महत्त्वाचे आहे.साहित्याचा अभ्यास करत असताना भाषिक वा रचनेच्या अंगाने फक्त विचार करून चालणार नाही तर दुसऱ्या बाजूने संस्कृती अभ्यास म्हणूनही असा अभ्यास तितकाच महत्त्वाचा ठरतो.

 1990 नंतरच्या कादंबरीतील बदलती आशय सूत्रे

‘संस्कृती’ ही ‘फॅशन आणि प्रसाधनांच्या’ स्वरूपामध्ये आज समोर येताना दिसत आहे.  एन्ना एरंडेट आपल्या ‘द ह्युमन कंडिशन’ या पुस्तकात लिहितात की, ‘‘आधुनिक युगामध्ये मनुष्याच्या सृजनात्मक शक्तीची अपूर्व आणि उत्साहपूर्ण रीतीने सुरुवात झाली आहे.तर शेवट मात्र निरर्थक आणि घातक निष्क्रियतेतून होताना दिसत आहे. इतिहासामध्ये अशी उदाहरणे क्वचितच आपणास पाहावयास मिळतील.’’ या विधानांचा परामर्ष घेतला तर 1990 नंतरच्या कादंबरीतील बदलत्या आषयसूत्रांचा आपल्याला परिचय होईल. आधुनिकतेचे पुनर्लेखन म्हणून उत्तर आधुनिकतेकडे आपणाला पहावे लागते. 1990 नंतरच्या मराठी आणि हिंदी कादंबऱ्यांमध्ये आणि सर्वच साहित्यामध्ये उत्तर आधुनिकतेची रुपेे कशी पाहावयास मिळतात? याचा अभ्यास करणे महत्त्वाचे आहे. इतिहासाचा अंत झाला आहे .लेखकाचा मृत्यू झाला आहे .या कल्पना खुळया आहेत, कारण इतिहासाचा अंत होत नाही तर लेखक आपल्या लिखाणातून नवीन काहीतरी लिहून इतिहासच घडवत असतो. कोरोना काळामध्ये कोरोना या महामारीवर अनेक कविता, कथा, कादंबऱ्या जन्माला आल्या. आनंद बल्लाळ यांची ‘क्वारंटाईन’ ही कादंबरी कोरोना काळातील इतिहासाचा दस्तावेज म्हणून पहावी लागेल. विसाव्या शतकातील मानवी मूल्यांची पडझड, मानवी विकृतीचा कहर आणि माणसांचे किडा-मुंगीसारखे मरण या गोष्टी आज एकविसाव्या शतकातही घडताना दिसत आहेत.. साधने बदलली आहेत. परंतु मृत्यूचे भय प्रत्येकाच्या चेहऱ्यावर निश्चितपणे दिसत आहे. आपले भविष्यच आता संकटाची भयग्रस्तता, व्याकुळता आणि जगण्यातील विफलता या कोलाहलामध्ये व्यापून गेले आहे. मराठी व हिंदी किंवा अन्य भिन्न भाषिक साहित्यकृतीतून जगण्या-मरण्यातील दुखरी जाणीव कशा प्रकारे चित्रित झाली आहे ? याचा अभ्यास करणे महत्त्वाचे बनले आहे.

विल्यम फॉकनर म्हणतो की आज प्रत्येक माणसाच्या समोर एकच प्रश्न आ वासून उभा आहे तो म्हणजे, ‘मी भकदिशी कधी उडून जाईल?’ भविष्यच माणसांच्या समोर महाभयंकर सापळा बनून उभे ठाकले आहे .डॅनियल बेल म्हणतो की, विचारधारेचा अंत होत आहे. वस्तू आणि विचार यांचा अंत होण्याची ही प्रक्रिया मीषेल फुकोच्या मताप्रमाणे सागराच्या किनाऱ्यावर असलेल्या रेतीत माणसाचेे चित्र जसे सागरी लाटांनी हळूहळू नष्ट होत जाते त्याप्रमाणे माणसाचे नामोनिशान मिटते की काय? हा प्रश्नही लेखकांच्या समोर आ वासून उभा आहे. आज नवीन काय निर्माण होत आहे ? याचा विचार करता जुन्याला मुलामा चढवून नवे म्हणूनसुद्धा आज वाचकांसमोर येताना दिसत आहे. रंगनाथ पठारे यांची ‘सातपाटील कुलवृत्तांत’ शरणकुमार लिंबाळेंची ‘सनातन’ यासारख्या कादंबऱ्या जुन्या संकल्पनांना नवीन साज चढवून येताना दिसतात. अरुण साधूंची ‘मुंबई दिनांक’, ‘सिंहासन’ यासारख्या महानगरीय कादंबऱ्या मानवी मनाचे तुटलेपण, नात्यातील विसंवाद, चंगळवादी – भोगविलासी- सत्तापिपासू वृत्ती या सर्वांचे चित्रण करताना दिसतात. जयंत पवारांसारखे लेखकही नव्या काळात मानवी मूल्यांच्या पडझडीचे चित्रण करत होते. अशा प्रकारचे लेखन हिंदी कादंबऱ्यांतून कशा प्रकारे आले आहे? याचा तौलनिक अभ्यास करणे महत्त्वाचे ठरेल.

टी.एस.इलियट यांनी कादंबरीच्या मृत्यूविषयी, एडमंड विल्सन यांनी ‘कवितेच्या मृत्यूविषयी’, तर लॉरेन्स यांनी ‘मानवी संबंधांच्या व साहित्याच्या मृत्यूविषयी’ आणि अल्विन कर्नान यांनी ‘डेथ ऑफ लिटरेचर’ म्हणजेच साहित्याच्या मृत्यूविषयी लिहिले आहे. भारतीय भाषातील सर्वच साहित्याचा विचार करता किंवा मराठी- हिंदी अन्य भाषिक कादंबऱ्यांचा विचार करता वरील सर्व तज्ज्ञांचे विचार तौलनिक साहित्याभ्यासाव्दारे अभ्यासकाला ताडून पाहता येतील. साहित्य, तत्त्वज्ञान, इतिहास यासारखे विषयही या काळामध्ये राजकीय झालेले आहेत.. याविषयी अंतोनिओ ग्राम्सकी म्हणतात की,‘‘ सर्व काही राजकीय झाले आहे. तत्त्वे आणि तत्त्वज्ञान एव्हढेच नव्हे तर सांस्कृतिक रूची,वैचारिक कृतीही जुन्या संकल्पनाना विस्थापित करून राजकीय विचारांची बीजे रोवताना दिसत आहे. सर्वच गोष्टींचे राजकियीकरण होताना दिसत आहे.’’1 अंतोनिओ ग्रामस्की यांच्या मताप्रमाणे भारतीय साहित्याच्या परिप्रेक्षात साहित्याचे झालेले राजकियीकरण आणि सामाजिकीकरण यावरही भाष्य करणे अतिशय गरजेचे गरजेचे ठरते. धर्म राजकारण आणि भांडवलशाही त्याचबरोबर जातसत्ता या एकमेकांच्या हातात हात घालून काम करीत आहेत.या सर्व प्रकारच्या सत्ता मानवी वर्तन व्यवहार, भाषा यांच्यावर प्रभाव टाकत आहेत.. बाजारीकरण, उदारीकरण, खाजगीकरण आणि जागतिकीकरणाच्या रेट्याात सर्वसामान्य लोकांचे हाल होताना दिसत आहेत. अशा काही सत्तास्थानावर भाष्य करणाऱ्या करणाऱ्या कादंबऱ्यांमध्ये डॉ. रवींद्र ठाकूर यांच्या ‘व्हायरस’ या कादंबरीचा उल्लेख करावा लागेल. माणसांच्या एकूणच वर्तन व्यवहाराला लागलेला हा ‘व्हायरस’ महाभयंकर अजगराचे अक्राळ-विक्राळ रूप म्हणून वाचकांसमोर अवतरताना दिसतो. हिंदी साहित्यविश्वामध्ये शिक्षणातील भ्रष्टाचार त्याचबरोबर ‘खाउजा’ धोरणाचे परिणाम अत्यंत सुंदर रीतीने चित्रित झाले आहेत.. उदाहरणादाखल पाहावयाचे झाले तर मैत्रेयी पुष्पा यांच्या कादंबऱ्यातून येणाऱ्या  शिक्षण विषयक समस्यांचा भिन्न भाषिक साहित्यकृतींषी तौलनिक अभ्यास करता येऊ शकेल. लाइनर ट्रेनिंग म्हणतो की, ‘लेखकाला आणि कलाकाराला काळाच्या सीमा पार केल्या पाहिजेत तरच साहित्य जिवंत राहू शकेल’. एकविसाव्या शतकामध्ये साहित्यालाही बाजारू आणि उत्सवी रूप देण्याचा प्रयत्न केला जात आहे. हर्मन आणि मॅक्चेस यांच्या ‘ग्लोबल मिडिया’ या पुस्तकामध्ये संस्कृतीच्या उत्सवी रूपाचे वर्णन केले आहे. प्रेमचंद एके ठिकाणी म्हणतात की, ‘‘संस्कृति अमीरों, बेफीक्रो  और पेटभरों का व्यसन है । दरिद्रों के लिए प्राण रक्षा ही सबसे बडी समस्या है । उस संस्कृति में क्या था? जिसकी रक्षा करते जनता मूर्छित थी और उस पर धर्म और संस्कृति का मोह छाया हुआ था । ज्यों ज्यों उसकी चेतना जागृत होती गई, वह देखने लगी कि संस्कृती लुटेरों की थी। जो राजा बनकर विव्दान बनकर, जगत सेठ बनकर जनता को लूटती है । ’’2  1990 नंतरच्या कादंबऱ्यांमध्ये अशा प्रकारच्या बदलत्या संस्कृतीचे चित्रण अतिशय चांगल्या प्रकारे केले आहे. अशा बदलत्या संस्कृतीमधून आलेली नवनवीन आशयसूत्रेही 1990 नंतरच्या कादंबऱ्यांची बलस्थाने असलेली दिसून येतात. 1990 नंतरच्या कादंबऱ्यामध्ये स्त्री पुरुष समानतेकडे नव्या नजरेतून बघितले जात आहे. फॅशन लेखक रोज नवीन नवीन भाषा प्रयोग करताहेत. ‘मॉल’ नावाची एक नवी संस्कृती जन्माला आली आहे. मूल्यांचा संबंध आता उत्पादनाशी जोडला गेला आहे. त्यामुळे मानवी मूल्यांच्या पडझडीला अर्थ उरलेला नाही. ‘दि मिरर आॅफ प्रॉडक्शन’ या बौद्रिलौर्द यांच्या पुस्तकामध्ये या गोष्टीचा ऊहापोह येतो. संस्कृतीचे ‘डिजिटलायझेशन’ होत आहे. अशा बदलत्या संस्कृतीचे रूप मराठी आणि हिंदी कादंबऱ्यांमधून कशाप्रकारे आले आहे? याचाही विचार तौलनिक साहित्याभ्यासाने आपल्याला करावा लागतो.

 1990 नंतरची दलित कादंबरी

दुर्लक्षित आणि उपेक्षित समाजातील जीवन प्रत्ययकारकतेनेे साकारणारी कलाकृती म्हणून दलित कादंबरीकडे पाहता येईल. मराठी साहित्याच्या भाशिक कक्षा रुंदावण्याचे काम या कादंबऱ्यांनी केले आहे. दलित कादंबरीतून उपेक्षित, वंचित, शोषित, भटके-विमुक्त, दलित अशा सर्वच जातीव्यवस्थेच्या चैकटीत पिडलेल्या घटकांचे जीवन अधिक व्यापक व समग्र पटाचा भाग म्हणून वाचकांसमोर उभे राहते. आशय आणि आविष्कार याचबरोबर शब्दांचा व भाषेचा परिणामकारक वापर ही काही महत्त्वाची वैशिश्टये 1990 नंतरच्या कादंबरी मधून दिसून येतात. ‘झुंड’, ‘हिंदू’, ‘कोंडी’, ‘भीमयुग’, यासारख्या कादंबऱ्यांमधून वर्णनात्मक शैलीचे विविध नमुने आपणास पाहावयास मिळतात. त्याचबरोबर पात्रांचे मनोविश्लेषणात्मक रूप, स्वगते, चित्रात्मक, पत्रात्मक शैली हेही गुणविषेश आपणाला दिसून येतात. आशय इंद्रियगोचर करणाऱ्या प्रतिमा 1990 नंतरच्या कादंबरीतून आपणाला दिसून येतात. बाबुराव गायकवाड यांच्या ‘आग’ या कादंबरीतील निळीे टोपी डोक्यावर चढवून टोप्या घालण्याचे उद्योग या वाक्यातील ‘टोपी’ ची प्रतिमा, राघव वेळ मधील ढगांनी भरलेल्या आभाळाला ‘काळ्याकुट्ट घोंगडया’ ची प्रतिमा अशा विविध प्रतिमाबरोबरच ग्र्रामीण भागातील म्हणी, वाक्प्रचार यांचाही वापर या कादंबऱ्यांतून  केलेला दिसतो. दलित कादंबऱ्यांमधून अस्पृश्यता, आरक्षण, धर्मांतर, दलित वस्त्यांमधून चाललेले राजकारण, दलित स्त्रिया यांचे वास्तववादी चित्रण येते. त्याचबरोबर नामांतर चळवळीमधून दलितांवर होणाऱ्या अन्याय अत्याचाराचे चित्रणही येताना दिसते. 1990 नंतरच्या दलित कादंबरीतून जाती व जमातींच्या सांस्कृतिक जीवन चित्रण मोठ्याा प्रमाणात आले आहे .जातपंचायती, रूढी परंपरेतील जोहार, पारंपरिक व्यवसाय, बलुतेदारी, वतनदार हे दलित कादंबरीचे मध्यवर्ती आशयसूत्र असलेले दिसते.

हिंदी साहित्यातील दलित कादंबरीचा विचार करता मागासलेल्या जाती जमाती भूमिहीन, शेतमजूर यांचे होणारे शोषण, माणसांचे एकटेपण आणि तुटलेपण त्यांच्या व्यथा वेदना आणि त्यातून निर्माण होणारा विद्रोह चित्रित होताना दिसतो. जयप्रकाश कर्दम- ‘छप्पर’, प्रेम कपाडिया- ‘मिट्टी की सौगंध’, सत्यप्रकाश- ‘जस तस भई सवेर’, रूपसिंह चंदेल-‘पाथर टिला’, मोहनदास नैमिषराय- ‘मुक्ती-पर्व’, भगवानदास मोरवाल – ‘काला पहाड’, ‘आज बाजार बंद है’, ‘जख्म हमारे’, संजीव यांची ‘जंगल जहा से शुरू होता है’ ,‘ धार’, ‘सावधान नीचे आग है’, मैत्रेयी पुष्पा यांची ‘चाक’, ‘अल्मा कबुतरी’, अब्दुल बिस्मिल्लाह यांची ‘झिनी झिनी बिनी चदरिया’ यासारख्या विविध कादंबऱ्यांमधून आदिवासी जीवन, यौन शोषण, विवाह समस्या आणि महत्त्वाचे म्हणजे दलित म्हणून भोगावे लागणारे अपमानाचे क्षण यांचे चित्रण आले आहे. मराठी व हिंदी दलित कादंबऱ्यांचा तौलनिक साहित्याभ्यास केल्यास अशा प्रकारच्या विविध समस्या सांस्कृतिक चित्रण व भाषिक उपयोजन, लेखनशैली आणि मानवी मूल्यांचा उद्घोष कशाप्रकारे आला आहे याचा अभ्यास तुलनाकाराला करता येईल.

1990 नंतरच्या राजकीय कादंबऱ्या

मराठी व हिंदी साहित्य विश्वामध्ये 1990 नंतरच्या बदलत्या राजकारणाचे चित्रण करणाऱ्या अनेक साहित्यकृती निर्माण झाल्या आहेत. जागतिकीकरण, बाजारीकरणाच्या विळख्यात सापडलेली चंगळवादी वृत्ती व राज्यकत्र्यांची सत्तापिपासू वृत्ती, विषयलोलूपता व अनैतिकता यांचे चित्रण मोठ्याा प्रमाणावर येताना दिसते. रवींद्र वर्मा यांची ‘निन्यानवे’, संजीव यांची ‘सावधान नीचे आग है’ यासारख्या कादंबऱ्या आपणास उदाहरणादाखल पाहता येतील. मराठीमध्येही ‘आमदार सौभाग्यवती’ अरुण साधूंची ‘सिंहासन’, ‘मुंबई दिनांक’, ‘मुखवटा’, ‘तडजोड’ यासारख्या काही निवडक कादंबऱ्या वगळता राजकीय सत्ताकारणाचे चित्रण मराठी कादंबरीतून अभावानेच आले आहे . सुरेश द्वादशीवार, रंगनाथ पठारे यांच्या कादंबऱ्यातून सांस्कृतिक राजकारण, लिंगाधिष्टीत राजकारण उत्तम रीतीने चित्रित झाले आहे . अशोक पवारांसारखा एक उमदा लेखक राजकारणावर भाष्य करणाऱ्या कादंबरी लिहीत आहे .यानिमित्ताने पारधी, वडारी या जातीतील सांस्कृतिक भाषिक राजकारणाचे संदर्भ आपणास तौलनिक साहित्याभ्यासाने अधिक डोळसपणे तपासता येतील.

1990 नंतरची स्त्रीवादी  कादंबरी

1990 नंतरची स्त्रीवादी कादंबऱ्यांचा विचार करता विजया राजाध्यक्ष, सानिया, प्रिया तेंडुलकर, गौरी देशपांडे, कविता महाजन यासारख्या स्त्री लेखिकांचा उल्लेख करणे अगत्याचे ठरते. गौरी देशपांडे यांच्या ‘धार आणि काठ’, ‘अथांग’ यासारख्या कादंबऱ्यामधून स्वतःचे स्वत्व गवसलेली, आपल्या अस्तित्वाचा शोध घेणारी, रूढी परंपरा नाकारणारी, पुरुषांच्या बरोबरीने उभी राहणारी आणि महत्त्वाचे म्हणजे स्त्री ही एक जिवंत माणूस आहे , तिच्यातील मानवी मूल्यांचा उद्घोष करणाऱ्या कादंबऱ्या म्हणून आपणास याकडे पाहता येईल. हिंदी साहित्याचा विचार करता गीतांजली श्री यांची ‘तिरोहित’ (2001), सुरेंद्र वर्मा यांची ‘मुझे चांँद चाहिये’ (1993), मैत्रेयी पुष्पा यांची ‘इदन्नमम’  (1994), नासिरा शर्मा यांची ‘कुईयाँजान’ (2010) अशा विविध कादंबऱ्यांचा आपणास उल्लेख करता येईल. या कादंबरीतील स्त्रिया जशा आधुनिक आणि बोल्ड विचारांच्या आहेत तशाच कुटुंबव्यवस्थेषी जुळवून घेणाऱ्याही आहेत. एक प्रकारची समंजसपणाची भूमिका घेऊन त्या पुढे जाताना दिसतात. 1990 नंतरच्या मराठी व हिंदी स्त्रीवादी कादंबऱ्यांचा तौलनिक साहित्याभ्यास करणे हे अतिशय महत्त्वाचे ठरते.

 1990 नंतरची ग्रामीण व प्रादेशिक कादंबरी

1990 नंतर मराठी कादंबरी विश्वामध्ये अनेक प्रकारचे बदल घडून आले. व्यंकटेश माडगूळकरांच्या बनगरवाडीतील ग्रामजीवन व प्रदेश चित्रण नंतरच्या काळात आमूलाग्र बदलत गेलेले दिसते. अलीकडच्या काळातील भालचंद्र नेमाडे यांची ‘हिंदू जगण्याची समृद्ध अडगळ’, रंगनाथ पठारे यांची ‘सातपाटील कुलवृत्तांत’ किंवा नवनाथ गोरे यांची ‘फेसाटी’ ही कादंबरी ग्रामीण आणि प्रादेशिक जीवनचित्रण बदलते आयाम वाचकांसमोर आणते. हिंदीतील मनोहर जोशी यांची ‘कसप’, कृष्णा सोबती यांची ‘समय सरगम’, संजीव यांची ‘धार’ यासारख्या कादंबऱ्या 1990 नंतरच्या बदलत्या ग्रामीण जीवनाचा वेध घेताना दिसतात. विश्वास पाटील यांची ‘झाडाझडती’, शेषराव मोहिते ‘असं जगणं तोलाचं’, राजन गवस ‘तणकट’,‘कळप’, श्याम मनोहर ‘खूप लोक आहेत’, सदानंद देशमुख ‘तहान’, ‘बारोमास’ यासारख्या कादंबऱ्यांचा उल्लेख आपणास करता येईल. अशा प्रकारे बदलत्या ग्रामीण व प्रादेषिक जीवनचित्रणाचा वेध घेण्यासाठी 1990 नंतरच्या मराठी व हिंदी कादंबऱ्यांचा तौलनिक अभ्यास करणे हे महत्त्वाचे ठरताना दिसत आहे. आशय रूपबंध व आकृतिबंध यामध्ये वेगाने बदल घडत आहेत. भिन्न भाषिक साहित्यकृतींचा अभ्यास केल्यास अभ्यासकाला काही संस्कृतिगत प्रमाणके तपासता येतील. इतर साहित्याच्या परिप्रेक्षात मराठी कादंबरी ताडून पाहता येईल.

एकूणच वरील सर्व विवेचनाचा विचार करता काही निष्कर्ष हाती येतात.

1. 1990 नंतरच्या मराठी व हिंदी कादंबरीतील आशयसूत्रे बदलली आहेत.
2. 1990 नंतरची मराठी व हिंदी कादंबरी तंत्रदृष्ट्या व आशयदृष्ट्या संपन्न झालेली आहे.
3. जागतिकीकरण, उदारीकरण, खाजगीकरण याबरोबरच बाजारीकरण याचा प्रभाव कादंबऱ्यावर पडलेला दिसतो.
4. 1990 नंतरच्या स्त्रीवादी कादंबरीचे स्वरूप बदलले आहे .आधुनिक विचारांची ‘स्व’ ची जाणीव असणारी स्त्री

मराठी व हिंदी कादंबऱ्यामधून येताना दिसते.

5. ग्रामीण व प्रादेशिक कादंबरीचा विचार करता जागतिकीकरणाची नवी भाषा शब्दकळा यांचा वापर केला

गेला आहे.

6. राजकीय कादंबऱ्यांचा विचार करताना भ्रष्टाचार सत्तालोलुपता याबरोबरच भाषिक आणि सांस्कृतिक

राजकारणाचे संदर्भ मोठ्याा प्रमाणावर बदलत गेलेले दिसतात.

7. दलित कादंबऱ्यांमधून विविध प्रकारांचे मनोविश्लेषण, बदलत्या प्रतिमा, प्रतीके यांचा तौलनिक अभ्यास

अभ्यासकाला चांगल्या प्रकारे करता येईल.

संदर्भ

1. रमेष ऋषिकल्प ,समकालीन भारतीय साहित्य, साहित्य अकादमी की मासिक पत्रिका मार्च एप्रिल 2020

पान नंबर 37

2. रमेष ऋषिकल्प,समकालीन भारतीय साहित्य, साहित्य अकादमी की मासिक पत्रिका एप्रिल 2020ः 35

 संदर्भ ग्रंथ

1.रंगनाथ पठारे, ‘आजची कादंबरी नोंदी आणि निरीक्षणे’, शब्दालय प्रकाशन  श्रीरामपूर. 2014

2. नंदा मेश्राम, ‘कादंबरी स्वरूप व समीक्षा’, डिंपल पब्लिकेशन मुंबई 2006
3. डॉ. गोरखनाथ तिवारी, ‘अंतिम दशक के हिंदी उपन्यासों का समाजशास्त्रीय अध्ययन’ अन्नपूर्णा प्रकाशन कानपुर 2008
4. डॉ. अर्जुन चव्हाण, ‘समकालीन वैचारिक पक्ष’, वाणी प्रकाशन नई दिल्ली 2012
5. समकालीन भारतीय साहित्य, साहित्य अकादमी की मासिक पत्रिका , जानेवारी ते डिसेंबर 2020

डॉ. भरत भीमराव जाधव

मराठी विभाग

कला और वाणिज्य महाविद्यालय, सातारा (महाराष्ट्र)

[email protected]

९४२११८३८३७

प्रस्तावना

महाराष्ट्र में विभिन्न धर्मों और जातियों के लोग मिलजूल कर एक साथ रह रहे हैं। इसका मुख्य कारण यह है कि विभिन्न संप्रदायों के अभ्यास करने  के बाद  अंततः हमे यह पता  चलता है की, ये सभी संप्रदाय  मनुष्य को आत्म-साक्षात्कार की ओर ले जाते हैं। यद्यपि प्रत्येक संप्रदाय का पंथ अलग है, लेकिन अंतिम लक्ष्य ईश्वर और मोक्ष प्राप्त करना है। महाराष्ट्र में शैव और वैष्णव दो प्रमुख संप्रदाय हैं। कुछ लोग शिव यानि शंकर की पूजा करते हैं। कुछ लोग वैष्णव यानी विष्णु की पूजा करते हैं। ‘वारकरी संप्रदाय’ एक महत्वपूर्ण संप्रदाय के रूप में जाना जाता है जो आदिशक्ति और परमात्मा की एकता का प्रतीक है। महाराष्ट्र में ‘शाक्त संप्रदाय’, ‘नाथ संप्रदाय’, ‘दत्त संप्रदाय’, ‘समर्थ संप्रदाय’ जैसे कई संप्रदाय हैं। इनमें से कुछ संप्रदाय समय के साथ  गायब हो गए। लेकिन वारकरी संप्रदाय तेजी से बढ़ रहा है।

“संत कृपा झाली | इमारत फळा आली |

ज्ञानदेवे रचिला पाया |उभारिले देवालया|

नामा तयाचा किंकर | केलेल्या हा विस्तार |

जनार्दनी एकनाथ | खांब दिला भागवत |

तुका झालासे कळस ||”

इस बहिनाबाई के अभंग की तरह कई संतों ने वारकरी संप्रदाय के विस्तार का महान कार्य किया है। वारकरी संप्रदाय को संत ‘भागवत धर्म’ कहते हैं। जो भगवान को सब कुछ अर्पण कर देता है वही भागवत संप्रदाय के दर्शन और नैतिकता को ‘भागवत’ धर्म  समझता है। माना जाता है कि वारकरी संप्रदाय की नींव ज्ञानेश्वर ने रखी थी, लेकिन वारकरी संप्रदाय की यात्रा ज्ञानेश्वर से पहले ही शुरू हो गई होगी क्योंकि ज्ञानेश्वर के माता-पिता पंढरपुर के विट्ठल के वारकरी भक्त  थे। ज्ञानेश्वर के माता-पिता को कड़ी मेहनत और पाखंड के कारण मरना पड़ा। निवृतिनाथ, ज्ञानदेव, सोपानदेव और मुक्ताबाई को लगातार उत्पीड़न सहना पड़ा। कहना पड़ेगा कि वारकरी संप्रदाय के प्रबल तत्वज्ञान /दर्शन की स्थापना इन्हीं सभी आधारों पर हुई थी।

 संत ज्ञानेश्वर का जन्म और लेखन कार्य

संत ज्ञानेश्वर का जन्म शके  1197 में हुआ था, जबकि उन्होंने शके 1218 में समाधि ली । ज्ञानेश्वर को 22 साल की उम्र अवधि मिली। महाराष्ट्र में तेरहवीं शताब्दी में रामदेवराय यादव का शासन था। इस अवधि के दौरान बौद्ध धर्म, जैन धर्म, लिंगायत, वीरशैव, महानुभाव संप्रदाय प्रमुख थे। हेमाद्री पंडित की पुस्तक ‘चतुर्वर्गचिंतामणि’ कर्मकांडों से भरपूर थी। ऐसे समय में आम लोगों को भक्ति का सच्चा मार्ग बताने की तत्काल आवश्यकता थी। इस काल में लोगों की अज्ञानता दूर करने के लिए संत ज्ञानेश्वर ने अपने लेखन के माध्यम से भक्ति और निस्वार्थ कर्म योग का परिचय दिया।ज्ञानेश्वर ने मराठी साहित्य में ‘ज्ञानेश्वरी’ पुस्तक लिखी। उन्होंने ‘अमृतानुभव’, ‘चांगदेव पासष्ठी’, ‘हरिपाठाचे अभंग’, ‘विराण्या ‘ और ‘गौळणी ‘ पर भी विस्तार से लिखा है। एक भक्त के रूप में, उन्होंने अपने अद्वैत दर्शन के माध्यम से अमृत का अनुभव दिया। प्राचीन ग्रंथ संस्कृत में लिखे गए थे। साधारण लोगों को इसे पढ़ने की अनुमति नहीं थी। उन्होंने धर्मशास्त्र को समृद्ध बनाने का संकल्प लिया ताकि पारलौकिक धन सभी जन तक पहुंचे। उन्होंने संस्कृत में अपने दर्शन को सरल महाराष्ट्रीयन प्राकृत भाषा में व्यक्त किया। भगवद गीता, जिसे मानव जीवन के विज्ञान के रूप में जाना जाता है, वास्तविक भगवान कृष्ण द्वारा वर्णित है। श्रीकृष्ण और अर्जुन के संवाद से अध्यात्म और नैतिकता का पता चलता है। यही ज्ञानेश्वर ने वर्णन किया है। अमृतानुभव 804 श्लोकों वाला ग्रंथ है। आप इस पुस्तक को दार्शनिक आध्यात्मिकता के उद्धरण के रूप में देख सकते हैं। चांगदेव- पासष्ठी’ 65 छंदों की एक कविता है और आप इसे एक अक्षर कविता के रूप में भी संदर्भित कर सकते हैं। इसमें दर्शन के मूल सिद्धांतों को सूत्रों के रूप में प्रस्तुत किया गया है। “यह एक योगी पुरुष की दूसरे योगी पुरुष को दिया ज्ञान  है और इसमें वेदांत का सार प्रकट होता है। चांगदेव पासष्ठी’ एक भावुक, एकात्मक, सुंदर और  पारलौकिक दर्शन कविता है ”। ऐसा बी .एन. पाटील कहते हैं। (बी. एन. पाटील: २००९: २५३) हरिपाठ  के सत्ताईस अभंगों में दर्शन और आत्म-साक्षात्कार का वर्णन किया गया है। उन्होंने भगवान की भक्ति के सरल, सहज, गौरवशाली नाम का वर्णन किया है।

देवाचिये द्वारी |उभा क्षणभरी | तेणे मुक्ती चारी | साधियेल्या ||

हरी मुखे म्हणा | हरी मुखे म्हणा |पुण्याची गणना कोण करी ||

असोनि  संसारी |जीवे वेगू करी |वेदशास्त्री उभारी बाह्य सदा ||

ज्ञानदेव म्हणे व्यासांचीये खुणे | द्वारकेचा राणा |पांडवा घरी ||

जो भक्त भगवान के द्वार पर सच्चे मन से खड़ा होता है और नाम का स्मरण करता है उसे  सीधे भगवान कृष्ण  मिलने आते  है। इतना सरल सीधा-सा तरीका उन्हो ने प्रस्तुत किया है। ‘अतींद्रिया परी भोगविन | इंद्रिया करवी  | हृदयी  भोगी (संत ज्ञानेश्वर ९.१३४) ऐसा ज्ञानदेव कहते हैं। ‘मैं दुनिया को खुश कर दूंगा’ उनका यह भी कहना है कि तीनों जगत के लोग खुश रहेंगे। इसीलिए ‘यारे यारे लहानथोर | याती भलत्या नारी नर | न करावा विचार | सानथोर ||’ ‘कहा जाता है कि ज्ञानेश्वर ने वारकरी संप्रदाय की नींव रखी जिसने सभी जातियों और धर्मों के पुरुषों और महिलाओं के लिए भक्ति का मार्ग खोल दिया। ज्ञानेश्वर के आध्यात्मिक विचार व्यक्ति के हितों तक ही सीमित नहीं हैं बल्कि समाज के व्यापक हित तक हैं। (म. वा . धोंड: 1980: 77) ज्ञानेश्वर के इस व्यापक सामाजिक हित का सार ज्ञानेश्वरी के अठारहवें अध्याय के ‘पसायदान’  में लिखा है। आप उनके व्यक्तित्व में ज्ञान, जुनून और तर्क, सृजन व्यापार, मानव व्यवहार का सूक्ष्म अवलोकन, भक्ति ब्रह्मांड की एकता और पशु प्रजातियों के लिए अपार करुणा का सुंदर संगम देख सकते हैं। ज्ञानेश्वर ने द्वैत भक्ति का सिद्धांत प्रतिपादित किया है। ज्ञानेश्वरजी ने भक्ति को ज्ञान और कर्म योग के साथ जोड़कर भक्ति की उपाधी  दी। पत्थर कहा। (म. वा. धोंड: १९८०: ६१)

‘कि भक्ती सुखालागी | आपणचि जाला दो भागी |

वाटुनीया अंगी | सेवकही वाणी |

येरा  नाव मी ठेवी |मजा भजतेया ओज बरवी |

न भजतेया दावी | योगीया जो || ( संत ज्ञानेश्वर 12. 186, 87)

इससे ज्ञानेश्वरजी ने भक्ति मार्ग का एक अलग ही अविष्कार दिखाया है। ज्ञानेश्वरजी  ने कर्म योग को भक्ति से जोड़ा है। भक्ति से भगवान की प्राप्ति होती है और भगवान भक्त को मोक्ष प्रदान करते हैं। श्री विट्ठल ज्ञानेश्वर के आराध्य देवता हैं। विट्ठल को भगवान कृष्ण का अवतार माना जाता है। इसलिए विट्ठल की भक्ति एक प्रकार से भगवान कृष्ण की भक्ति है।

तत्वज्ञान दर्शन

ज्ञानदेव अर्थ से शब्द तक आए हैं। इस अर्थ को समझने के लिए पाठक को शब्दों से अर्थों की ओर जाना पड़ता है। तत्व की स्थिति के आधार पर, एक तत्व के चारों ओर कई प्रकार के वलय होते हैं। इसलिए ज्ञाज्ञानेश्वरजी  की दार्शनिक स्थिति को समझना जरूरी है। सिद्धांत की व्याख्या शास्त्रकार, उपनिषद, स्मृति आदि के संदर्भ में की जाती है। ज्ञानेश्वरजी ने गीता को एक प्रकार के ‘शास्त्र’ के रूप में वर्णित किया है। वे कहते हैं ‘गीता शास्त्र साधले अम्हा’। इंद्रियों से परे ब्रह्मांडीय तत्व आंखों को दिखाई नहीं देता है, जिसके लिए व्यक्ति को इंद्रियों से परे अनुभव करना पड़ता है। संत वह है जिसने सत्य के अस्तित्व का अंत प्राप्त कर लिया है। भक्ति का अर्थ है अलग न होना। सिद्धांत यह है कि किसी भी समय किसी भी स्थिति स्थापकत्व नहीं बदलती है, सभी जगह  में जिसका अस्तित्व बरकरार है। दुनिया जन्म लेने की जगह है और मरने की जगह है। सांख्य का अर्थ है ज्ञान। नास्तिक का अर्थ है अस्तित्व अमान्य है। माया और आत्मा सांख्यशास्त्र के दो प्रमुख सिद्धांत हैं। भक्ति के रूप में ‘मैं आत्मा हूं, मैं ब्रह्मा हूं’। ज्ञान न्यायसंगत ज्ञान है, अर्थात ईश्वर का परोक्ष अनुभव। ज्ञानेश्वर ज्ञानेश्वरी में ज्ञानमीमांसा, अधिकार और नैतिकता पर चर्चा करते  है। ब्रह्मा निर्गुण हैं और ईश्वर सगुण हैं। जीव को ब्रह्म से एक हो जाना चाहिए। एकीकरण की यह प्रक्रिया क्रमिक है, इसलिए वे ‘क्रममुक्ति’ शब्द का प्रयोग करते हैं। संत ज्ञानेश्वर ने मायावाद, चिदविलास वाद, प्रतिवाद को बहुत ही सुन्दर तरीके से सुलझाया है। मन चंचल है, इसे अध्ययन और तप की सहायता से स्थिर किया जा सकता है, जबकि कर्म की नैतिकता कर्ता की शुद्ध बुद्धि पर निर्भर करती है। कर्म निष्काम हो, ऐसे निष्काम कर्म से मनुष्य शुद्ध होता है। मनुष्य स्वयं को नैतिक मानक बना सकता है। चूँकि आत्मानन्द की प्राप्ति नीति की परम उपलब्धि है, मनुष्य को चाहिए कि वह दोषों का त्याग कर सदाचारी बने। ईश्वर की भक्ति सदाचारी बनने का एक शानदार तरीका है।

जब साधक स्थिर चेतना की स्थिति को प्राप्त करता है, तो उसे पता चलता है कि आनंदमय परमात्मा हर जगह है। सर्वोच्च आत्मा की सार्वभौमिक चेतना दुनिया में व्याप्त है। संत ज्ञानेश्वर ने इसे ‘संसार को आपना घर’ माना और उस घर की खुशी के लिए पसायदान यानी प्रसाद दान मांगा। भगवान तक पहुंचने के तीन रास्ते हैं, ज्ञान का मार्ग, कर्म का मार्ग और भक्ति का मार्ग। जीव शिव इनमें से किसी भी तरह से एकता के लिए कार्य करता है। कर्म सिद्धांत और धर्म सिद्धांत की व्याख्या करते हुए, ज्ञानेश्वर ने कर्म और धर्म के बीच एक उचित संबंध बनाया है।उन्होंने कर्म को अपना धर्म कहा है। उनकी एक ईमानदार राय थी कि सभी को अपने निर्धारित कर्म करने चाहिए, अर्थात अपने धर्म का ध्यान रखना चाहिए। आज हमने धर्म की परिभाषा ही बदल दी है। ‘धारयेति धर्म’ – धारण करने वाले का धर्म है। इसमें उचित कर्म होना बहुत जरूरी है। हम इसे आसानी से भूल गए हैं। कर्म  के बारे में अपना-अपना काम करना हर किसी का धर्म है।‘विश्व स्वधर्म सूर्ये पाहो | जो जे वांछील तो ते लाहो | प्राणीजात ||यह उन इच्छाओं को पूरा करने की प्रक्रिया है जिन्हें धर्म के अभ्यास से सिद्ध किया जा सकता है।

ईश्वर के प्रति अनन्य भक्ति होनी चाहिए, मनुष्य को उसकी शरण में जाना चाहिए ईश्वर की कृपा के बिना संसार में मनुष्य का स्थान शून्य है। ईश्वर का नामजप करना अद्वितीयता से परास्त करना है। यह भक्ति अद्वैत भक्ति है। उसी समय जीव शिव की एकता संभव है। यदि साधक दिव्य अनुभव प्राप्त करना चाहता है कि भगवान सनिध्य का अनुभव दिव्य और सहज है, तो भक्ति का मार्ग एक बहुत अच्छा विकल्प है। के.डी. संगोरम कहते हैं, “दार्शनिक सिद्धांत की सच्चाई और जीवन शक्ति दिव्यता और सफलता प्राप्त करने के लिए जीवन की शक्ति पर निर्भर करती है।” (के.डी. संगोराम प्रस्तावना: 1978: 7) भावेविण नकळे निसंदेह | गुरु विना अनुभव कैसा मिळे || निस्संदेह भाव के  बिना अनुभव के गुरु कैसे प्राप्त करें || (संत ज्ञानेश्वर : हरिपाठ  : ५) यदि इन सभी दिव्य अनुभवों को प्राप्त करना है तो गुरु बनना होगा, इसलिए संत ज्ञानेश्वर अपने बड़े भाई संत निवृतिनाथ को अपना गुरु मानते थे। उन्होंने इस सार्वभौमिक गुरुदेव निवृति से पसायदान मांगा। जिस प्रकार ‘आत्म-साक्षात्कार’ ही एकमात्र सत्य और लक्ष्य है, वह मानवता की एकता का मूल सिद्धांत भी है। विश्व कल्याण के लिए मानवता की एकता महत्वपूर्ण है। वास्तव में सभी जीवों को मिलजुल कर रहना चाहिए। पुरे संसार में  केवल मनुष्य ही नहीं बल्कि सभी जीव-जंतु एक साथ होने चाहिए। हम इसे ज्ञानेश्वर के दर्शन के मूल के रूप में देख सकते हैं।

सारतत्व सिद्धांत की अवधारणा

वस्तु का स्वरूप और उसका सारतत्व  एक ही है। यद्यपि आत्मा और शरीर अलग-अलग हैं, लेकिन उनमें एकता है ।  क्योंकि यदि आत्मा और शरीर को अलग कर दिया जाए, तो किसी का अस्तित्व नहीं दिखाया जा सकता है। इसलिए, चेतना वस्तु में ही निहित है, ग्रीक दार्शनिक और पश्चिमी दार्शनिक कहते हैं। हेगेल कहते हैं, “वास्तविक तर्कसंगत है और तर्कसंगत वास्तविक है।” ‘The real is the rational and the rational is the real’  (कुलकर्णी पद्मा: १९७८:२६) प्रत्येक वस्तु का ब्रह्मांड की व्यवस्था में इस आधार पर एक अनूठा स्थान है कि सत और चित के बीच संघर्ष की कोई संभावना नहीं है। अणुओं से लेकर कीड़े तक, चींटियों से लेकर बड़े जानवरों तक, सत और चित की अवधारणा का पालन किया जाता है। इसलिए ब्रह्मांड की अवधारणा ठोस रूप में जीवित रहती है। ज्ञानेश्वरजी  का मानना ​​था कि व्याष्टि और समष्टि अभिन्न हैं, यही वजह है कि उन्होंने चिदविलास की अवधारणा का अनुसरण किया । जे पिंडी ते ब्रम्हांडी की तरह, भगवान कृष्ण की ब्रह्मांडीय दृष्टि ज्ञानेश्वरी के 14 वें अध्याय में ओवी नंबर 120 से 128 में होती है। अर्जुन को यह कहते हुए कि भगवान कृष्ण का मैं और दृश्य जगत एक है, ज्ञानेश्वर ने इसे ज्ञानेश्वरी मे निरूपण  किया है। एक ओर  वे  महसूस करते  है कि ब्रह्मांड हरिहर ऐक्य  और जीव शिव ऐक्य  के माध्यम से बनाया गया है। ज्ञानेश्वर सोचते हैं कि ‘अहं ब्रह्मास्मि’ का अर्थ है कि भक्त को पता चलता है कि मैं एक ब्रह्म हूं, अर्थात अद्वैत प्राप्त होता है। ज्ञानेश्वर को शैव और वैष्णववाद, ज्ञान और भक्ति, सगुण और निर्गुण, माया और चिदविलास, द्वैत और अद्वैत, प्रवृत्ति और निवृत्ति, व्यक्ति और समाज, श्रेयस और प्रेयस को एक साथ लाने में कोई कठिनाई नहीं हुई। समन्वय करने की यह प्रवृत्ति यूरोपीय कांट और भारतीय दर्शन के समान प्रतीत होती है, ”प्रोफेसर रानडे कहते हैं। (आर. डी. रानडे: 1978: 116)

संत ज्ञानेश्वर ने संपूर्ण समाज और भक्ति दर्शन को खूबसूरती से समझाया है।

ज्ञानमीमांसा

ज्ञानेश्वरी व्यावहारिक ज्ञान को संसार का ज्ञान कहते हैं। जबकि यह सांसारिक ज्ञान विज्ञान है, उन्होंने तार्किक ज्ञान के लिए ‘ज्ञान’ की अवधारणा को लागू किया है। विज्ञान में, संज्ञेय और संज्ञेय ज्ञान के बीच एक संबंध है। साधक भगवान की भक्ति के माध्यम से भगवान और ज्ञान का अनुभव कर सकता है। ज्ञान सापेक्ष है। यदि आत्मा शिव के साथ एक होना चाहती है, तो उसे ज्ञान और भक्ति का संगम देखना होगा। मनुष्य ज्ञान शास्त्र से सत्ता शास्त्र तक जा सकता है। आपको जीव से अलग किए बिना शिव को एक करना होगा। यह ज्ञानेश्वर द्वारा बताया गया दर्शन है। लोकमान्य तिलक कहते हैं, “ज्ञानेश्वरी ने स्वयं अपनी पुस्तक के अंत में कहा है कि उन्होंने गीताभाष्य पर टिप्पणी करते हुए अपनी भाष्य रचना की है। इस गीत को एक अलग पाठ के रूप में माना जाना चाहिए। चूंकि ज्ञानेश्वर महाराज स्वयं योगी थे, इसलिए पतंजलि योग का अध्ययन गीता के छठे अध्याय में आया है।” (म. वा. धोंड : १९८०: ३९)

“मच्छिंद्राने बोध गोरक्षाची केला| गोरक्ष वोळला गहिनीप्रती|

गहिनी प्रसादे निवृत्ती दिधला | निवृत्ती वोळला ज्ञानाप्रती |”

यद्यपि ज्ञानेश्वर में नाथ संप्रदाय की परंपरा थी, ज्ञानेश्वर ने वारकरी संप्रदाय का प्रचार और प्रसार किया। हठ योग, ज्ञान योग, संन्यास, नाथपंथ में ईश्वर प्राप्ति की इच्छा ज्ञानेश्वर की ज्ञानेश्वरी, चांगदेव-पासष्टी , अमृतानुभव आदि में देखी जा सकती है। इन सबका प्रभाव निश्चित रूप से ज्ञानेश्वर के लेखन और दर्शन पर पड़ा है। डॉ. पेंडसे का कहना है कि सप्तसिंधु ज्ञानेश्वर के अद्वैत सागर में गुरु परंपरा से विभिन्न उपनिषद, गीता, गौड़पादकारिका, योगवशिष्ठ, शंकर दर्शन, कश्मीरी शैववाद और नाथपंथ दर्शन आए हैं। इससे आप दर्शन पर ज्ञानेश्वर के प्रभाव का मूल्यांकन कर सकते हैं।

ज्ञानेश्वर की रचनाओं को समग्र रूप से देखें तो ज्ञानेश्वर के दर्शन में सुगम महात्म्य, भक्ति महात्म्य के साथ-साथ कर्म योग और ज्ञान योग का सुंदर संगम देखा जा सकता है।

निष्कर्ष

1. निष्काम कर्म योग की अवधारणा को ज्ञानेश्वरी और अमृतानुभव ग्रंथों में खूबसूरती से समझाया गया है।
2. ज्ञानेश्वरजी ने भक्ति के मार्ग को सिधे शब्दों में सिद्ध कर दिया है कि आम आदमी समझेगा और आनंद उठाएगा।
3. ज्ञानेश्वर द्वारा वर्णित ‘स्वधर्म’ की अवधारणा से हमें धर्म का उन्नत रूप देखने को मिलता है।
4. हठ योग, कुंडलिनी योग, नाथ संप्रदाय में संन्यास ने ज्ञाज्ञानेश्वरजी के दर्शन को प्रभावित किया है।
5. संस्कृत भाषा के ज्ञान का वर्णन ज्ञानेश्वर ने महाराष्ट्री प्राकृत भाषा में किया है।

संदर्भ

1. संत ज्ञानेश्वर, ज्ञानेश्वरी, अमृतानुभव , चांगदेव पासष्टी
2. कुलकर्णी पद्मा, ज्ञानेश्वरांचे तत्वज्ञान एकेडमी ऑफ कम्पेरेटिव फिलॉसऑफी

अँड रिलीजन , बेळगाव 1978

3. पाटील बी. एन., प्राचीन महाराष्ट्र वांगमय वैभव, प्रशांत प्रकाशन, जलगाँव 2009
4. धोंड म. वा. , ज्ञानेशवरी स्वरूप , तत्वज्ञान आणि काव्य ,मैजेस्टिक बुक स्टाल

मुंबई 1980

5. संगोरम के. डी . प्रस्तावना कुलकर्णी पद्मा, ज्ञानेश्वरांचे तत्वज्ञान  एकेडमी ऑफ कम्पेरेटिव फिलॉसऑफी  अँड रिलीजन , बेळगाव 1978
6. आर डी रानडे, वेदांता कल्मिनेशन ऑफ इंडियन थॉट, १९७८

संदर्भ ग्रंथ

• . संत ज्ञानेश्वर, ज्ञानेश्वरी, अमृतानुभव , चांगदेव पासष्टी

२ . कदम बाबा त. ब., ज्ञानदेवांचे तत्वज्ञान, ज्ञान प्रधान शास्त्र प्रकाशन अहमदनगर.

1997

३. खुपेरकर बाळाचार्य, विज्ञानेश्वर वांग्मयाचा सांगोपांग अभ्यास, पुणे विद्यापीठ पुणे. 1963

४. कुलकर्णी पद्मा, ज्ञानेश्वरांचे  तत्वज्ञान  एकेडमी ऑफ कम्पेरेटिव फिलॉसऑफी

अँड रिलीजन , बेळगाव 1978

५ . पाटील बी. एन., प्राचीन महाराष्ट्र वांगमय वैभव, प्रशांत प्रकाशन, जलगाँव 2009

६. . धोंड म. वा. , ज्ञानेशवरी स्वरूप , तत्वज्ञान आणि काव्य ,मैजेस्टिक बुक स्टाल

मुंबई 1980

७ . संगोरम के. डी . प्रस्तावना  कुलकर्णी पद्मा, ज्ञानेश्वरांचे  तत्वज्ञान  एकेडमी ऑफ कम्पेरेटिव फिलॉसऑफी  अँड रिलीजन , बेळगाव 1978

८.  आर डी रानडे, वेदांता कल्मिनेशन ऑफ इंडियन थॉट, १९७८

Marxist Influence on Anna Bhau Sathe’s Literature : A Comparative Study

Dr. Bharat Bhimrao Jadhav

College of Arts and Commerce, Satara

[email protected]

7385221193

Abstract

Annabhau Sathe’s literature as an important revolutionary tool for social transformation. Annabhau Sathe’s folk drama writings became an important feature of Annabhau Sathe’s folk drama writings to energize the struggle for social change by verbalizing the reality of Indian society. Annabhau Sathe illustrated the basic principles of Marxist literary thought. Annabhau is against the completeness of caste and class interests. Annabhau’s poetic approach stands on the ideological platform of intellectualism, equality, freedom, universal brotherhood, socialist thought. They oppose injustice, exploitation and oppression through their literature. Man is the living center of literature and hence his multifaceted reality perception and artful delineation has been done to a large extent by Annabhau Sathe. The formulas of Marxist literary thought are the formulas of Annabhau’s literature. Naturally, they are related to Marx’s theory of labor and the relation of production to growth through labor. Annabhau Sathe’s literature is vitalist and humanistic literature that speaks of social commitment. It is his clear stand that literature is a great science of social transformation and this is the dam he got from his involvement in the communist movement. Annabhau’s literature is realistic. Annabhau’s literature brought characters who were alive, sharp as the blade of a sword and ready to fight with their fists, in the dead end of modern Marathi literature. Inspired by Marxism, Annabhau gave the dimensions of the class struggle for economic equality. The struggle for survival of the oppressed takes the form of a rebellious consciousness in literature.

Introduction

Indian culture is diverse. The aim of comparative literature is to move towards unity through this difference. Every nation, continent, caste, individual has its own culture. Therefore, while studying a different culture, it is desirable to compare that culture with another culture. Emphasis on comparability in comparative literature means that the uniqueness of the work of art is revealed. If the same principle is applied to the comparison of two or more national and international literatures, the similarities and differences will be clear. Comparative literature is a method of encountering, approaching foreign codes and foreign cultures. The step towards alienation and the study of those steps towards alienation are important in comparative literature. The collision of literary theory and political and social philosophy is inevitable in comparative studies. The question of literary reception and its effects can be best studied in comparative literature.

The basic premise of comparative research is that although literature is expressed in different languages, it ultimately expresses the human mind. The purpose of comparative research is to be aware of different traditions, to look for similarities and contrasts in the literature and, where possible, to consider the reasons for the contrasts. Similarity, diversity, influence, influence are the main four elements of comparative research.

Today, in this era of globalization, villages are becoming global. Both developed and developing societies with modern resources are seen coming together. We see two classes of exploiters and exploited who exploit others for their own selfishness and happiness. Even if we trace the history and revolutions till now, we strongly feel that someone revolts against exploitation. But at the end of the day one thing remains the same, the most neglected factor that we just take for granted. This neglected element became the focus of Annabhau’s literature.

Today, many ways of exploitation have changed. New aspects of economic, physical, social, cultural, religious exploitation come before us. Even if we scrutinize the news coming from newspapers, we realize this reality. The exploiters revolve around the triad of power, wealth and ambition, and the exploited are filled with caste. The impact of the literature of Annabhau Sathe, who presents the suffering of such oppressed people through his literature, will be studied in this research paper.

Purpose behind choice of subject

1. Analyzing Annabhau Sathe’s literature from a global perspective.
2. To study the depiction of the oppressed and the underprivileged in the literature of Annabhau Sathe.
3. To study the impact and influence of Annabhau Sathe’s literature.
4. Analyzing the influence of Annabhau Sathe’s literature.
5. Annabhau Sathe’s literature politics, economics etc. from a Marxist perspective Examining the correlation between cultures.
6. To interpret aspects of literature geographically and socially.

Research methods

For the research topic “Marxist influence on the literature of Anna Bhau Sathe: comparative study” various research methods such as interpretative research method, contextual research method, comparative literature study method, psychological research method, theoretical research method will be used.

The concept of influence

Literature and culture are greatly influenced by social, political, economic, regional and geographical factors. Political equations are decided due to economy, geographical diversity and the society changes and declines accordingly. The formation, preservation and conservation of culture is done by the society itself and the direction of the next society is determined by this culture. Culture is also a very important factor in creating a society. It seems that culture plays a very important role in the formation of society. It seems that culture plays a very important role in creating a society. Therefore, while studying literature, one has to study culture as well. These various influences are studied in comparative literature.

Influence  cannot be thought of in isolation. If there is sufficient connection between the transmitter and the receiver of influence through an intermediary or directly, the process of imitation begins and since a literary work is born, when considering a literary work, while searching for the basis, the study of influence also takes place accordingly. In a literary work, there are many similarities in figure structure, style. Even in different geographical conditions, you can see similarities in people’s attitudes, tendencies, conduct and thoughts.

The influence may be one or all of the dominant, non-dominant cultural hybrids. The literature written by Dalit writers is full of pain, rebellion and denial. Dr. The inspiration of Babasaheb Ambedkar and Buddhism is behind him. Therefore, although their expressions are different, the content is the same. The image of the sun in their poetry is seen to be consciously used by them. What influenced the analogy that we see this image of the sun in the poetry of the Negro poets as well? A similar social structure seems to be responsible for this situation. That is why we see different currents like Dalit literature in literary revolution.

Although the codes that arose under the same social and historical conditions are genetically independent, we find some common links in those codes. Similar images and sets of images are found in them. There are precedents in the structure of human imagination. That principle is explained on the basis of Carl Jung’s psychological theory. What similarities are found in that architypes  is also studied in comparative literature. While we are looking for the root from which element it comes from. This is noticeable. It is advisable to study the effects simultaneously. Many a time a writer himself becomes the medium of the romantic relationship. Then the effect can be piecemeal or piecemeal. This difference affects the conceptualization of the receiving literary work.

Affective value is not aesthetic but psychological. Radical influence should be seen as part of the social and political relationship. Because the impression of time and social and political conditions can be seen on every work of art. In that regard, the topic “Marxist Influence on Anna Bhau Sathe’s Literature: A Comparative Study” will no doubt be enlightening. In short, the two principles of taking a step towards the stranger and studying the step taken towards the stranger are important in impact studies.

When looking at how much influence a literature or a writer has on another writer, it is important to think about the status of the influence that the writer accepted. For this, psychological influence is not only important. So the economic tradition in which the writer writes is equally important.

Behind true universalism is the desire to realize an ancient and magnificent human dream by converging diversity at the global level. Human beings have a kind of curiosity and curiosity about other human group about their culture. Our culture can be seen in the light of another culture. Our society can be seen only in knowing others, man gets to know himself. Comparative literature emerged as part of such cultural curiosity.

On August 1, 1920, Wategaon Walwa Dist. Born in Sangli, Annabhau Sathe had a very rough childhood. Allrounder , who worked hard all his life and did a great job in the United Maharashtra movement, died in poverty at the end of his life. His education was only one and a half days of school and he completed all his education in the school of life experience. However, this Kalandar, who excelled in the fields of stories, novels, folk dramas, and shahiri, became a legend in the world of literary Marathi literature. His novel ‘Fakira’ has won the first prize of Maharashtra Government. As a democrat, this man who stood on the labor front also served jail time. The impact of his work can be seen on his writings. Annabhau himself belonged to the Matang Mang community, which was considered untouchable. Therefore, the characters in his literature are marginalized, deprived, rustic in that society, but equally agreeable, dutiful and honest. With his wisdom and talent and hard work, Annabhau has painted these characters vividly and colorfully from the story novel.

Annabhau Sathe’s writing period is from 1942 to 1969. Annabhau got only 49 years of life. In this short period of time, he wrote a lot. Annabhau Sathe is the unanointed emperor of Marathi literature reigning over the minds of the readers of Marathi lovers. That is why Annabhau’s literature has been translated not only in many Indian languages ​​but also in various foreign languages ​​like French, German, Russian. A comparative evaluation of the influence of such a clever writer on the works of art is done in this research paper.

Marxism and Literature of Annabhau

Marxism is humanistic and man is the center of history. The main tenet of Marxism is that history is the means of emancipation of human history. Marxist literature is a realistic literary thought formed by the optimistic struggle of the dominant life impulses in vitalist material life. Since Marxist literary criticism is formed from historical materialist ideas, the ability to draw a living picture of the transformation of life about the direction of historical development and truths about life is important in this review. The Marxist approach is a tangible story of the struggle for the liberation of man. Annabhau Sathe illustrated the basic principles of Marxist literary thought. Annabhau is against the completeness of caste and class interests. Annabhau’s poetic approach stands on the ideological platform of intellectualism, equality, freedom, universal brotherhood, socialist thought. They oppose injustice, exploitation and oppression through their literature. The formula of Annabhau’s social thought system is to try to make the summits of such a revolution a reality. She is also a constant advocate of progressivism. Mahatma Jyotiba Phule Rajshree Shahu Dr. The outlook on life cultivated by the Communist Party. Babasaheb Ambedkar’s thoughts have been added. Since Annabhau’s party is the party of the oppressed Dalits, it seems that Annabhau has accepted the Marxist art thought as a progressive and transformative part of life. Man is the living center of literature and hence his multifaceted reality perception and artful delineation has been done to a large extent by Annabhau Sathe. The formulas of Marxist literary thought are the formulas of Annabhau’s literature. Naturally, they are related to Marx’s theory of labor and the relation of production to growth through labor. Annabhau Sathe’s literature is vitalist and humanistic literature that speaks of social commitment. It is his clear stand that literature is a great science of social transformation and this is the dam he got from his involvement in the communist movement.

Annabhau Sathe started his explosive writing in the year 1902. Initially, he has written Powade, Lavanya, Kisan Geeta, Mazur Geeta, Chakkad, Pade, folk plays. Annabhau Sathe’s whole life is about standing firm in any kind of struggle. His personality was essentially fluid, sensitive, ambitious. His hobbies were playing various outdoor and masculine games, composing new songs and singing them to his children, playing various roles in the pageant. Since 1936, Annabhau became closely associated with the communist movement. Because of Annabhau’s extraordinary curiosity and power to work with understanding, like-minded artist friends like Annabhau Sathe, Shahir Amar Sheikh, Shahir Gavankar established ‘Lalbavata Kalapathak’. In the early days, Annabhau read the translated novels of Maxim Gorky, a humanist writer of world fame. Annabhau’s social thought and adopted life vision is a globally proven basic vision of social transformation. Karl Marx has given us a correct vision of interpreting history, looking at the human struggle for liberation and leading the struggle for transformation through the organized strategy of the dominant class consciousness. Karl Marx elaborated his Marxist way of life through his life-long study, social observation, deep reflection and the power of genius. According to him, since the primitive stage of man, the struggle of the human group for human liberation has been going on continuously. Individuals operate within the context of history and society as they live their lives. An individual’s life, behavior and actions are a small part of the collective and historical struggle. A person is a product of race environment and yoga. The history of man from his birth is the orderly history of man’s emancipation. Man was first in the animal state. Gradually we became separated from animals due to our distinguishing characteristics from other animals to labor and produce more than necessary. He started building his society and culture through his work. Religion, caste system, temple and royal system are his reactions to the situation. As this stage progressed, inevitably classes began to form in the society. The gap between the rich and the poor began to widen. The absorption process has begun. The relations of production favored the few capitalists and deprived the very powerful class of workers of the root of production, and it was through this process that an organized class of workers was formed, ready for class war, and this class is the forerunner of the revolution that will destroy capitalism. The Marxist way of life is based on economic thought. Individual and society cannot be absolute in social relation. A sculptor is a commentator or an author of society’s perception, expectation, imagination, dreams, therefore, while reviewing the art of any artist, we cannot avoid his social context.

Annabhau Sathe’s personal life and literary life are not different, in fact the reflection of personal life is reflected in literature. The Dalit oppressed people depicted by Annabhau are not the subject of sympathy or sympathy but they are seen living by accepting the challenges of social life. It made those who did not exist the focus of literature. Annabhau’s characters feel vivid and alive. Annabhau was the first writer to give form to Marathi tamasha folk drama. Annabhau wrote a folk drama that gave a new vision of paying homage to great men by tearing apart the traditional subjects. Annabhau’s literature is realistic. Annabhau’s literature brought characters who were alive, sharp as the blade of a sword and ready to fight with their fists, in the dead end of modern Marathi literature. We also have to look at Annabhau Sathe as the first traveler of new paths who gave an impressive display of rebellion, humanity, denial and devotion to science. Annabhau’s literature brought an innovation to Marathi literature as a whole in terms of themes, life questions and setting. Untouchable by birth, poor by circumstances, but rich by experience, a fighter, self-respecting, optimistic, humanitarian, revolutionary progressive and materialist, Annabhau’s literature seems to be a constant inspiration to the new Dalit writers as well. Annabhau’s society is made up of Matangs, Mahars, Chambars, Ramoshis, Pingala Joshis, slum dwellers, robbers, tamasgirs, Shahirs, magicians and all the common folk artists. The effects of ignorance, poverty, inequality, superstition, addiction on the rural man and the man who stands up against it are portrayed by Annabhau in his literature and his stories are the subject of literature. Annabhau’s living, enjoying and thinking is deeply serious and responsible. Annabhau adopted a militantly optimistic life value from it and the whole matter of his writing of life and movements seems to have become the subject of his literature.

It can be seen that Annabhau Sathe was greatly influenced by the Marathi region, history and Marathi people. The history of Maharashtra, the venerable Mahatma in the cultural, social and political history of Maharashtra, the nature of Maharashtra, the forts, the influence of the Marathi language can be seen. The influence of Mahatma Phule’s work can be seen on Annabhau Sathe. The mission policies of the Satya Shodhak movement have also had a great impact on literary writing. You will see that Annabhau’s writings were done in the light of awakening the thoughts of Satya Shodhak movement. Annabhau understood Marxist literature as much as possible and created his literature based on his own life experience in the light of that vision of life. Annabhau Sathe was of the firm opinion that Marxism is the only revolutionary way to eradicate poverty and equality in the world. Annabhau realized that socialism cannot be brought in India without fighting the class struggle hand in hand in the light of Ambedkar’s work and that is why, under the inspiration of Marxism, what needs to be done for economic equality. Annabhau gave these consequences of varna struggle to the class struggle.

We can see that Annabhau Sathe’s influence on Marathi writers was very large as Annabhau Sathe was influenced by other writers. For example, the description of Ratra in Shankar Patal’s ‘Shevgya Chi Shenga’ and Ratra in Annabhau’s ‘Chitra’ seems to be similar. Annabhau Sathe represented the life in Bakal Vasti in his narrative novels. The hypocritical tendencies of the society were brought to light through our literature. He exposed the attitude of the hypocrite maharajas of the society who satisfy their lustful hunger in the name of devotion to God and N. D. Mahanor who wrote ‘Gandhari’ following this formula. You can see Mahanor. Annabhau Sathe’s lively and effective description of nature is imprinted on R.W. You can clearly see Dighe’s description of nature. The thread of revolution and patriotism seems to have been picked up by Annabhau Sathe in Chandrakant Kakodkar’s novel ‘Garja Jayjaykar’. The comprehensive literature of Annabhau Sathe brings various experiences of social life. As a writer, he seems to be expressing various experiences in social life by giving an artistic form, so the struggle in the life of the oppressed gets the form of a rebellious feeling in literature.

Annabhau Sathe sees literature as an important revolutionary tool for social transformation. They expect literature to free the marginalized society from all kinds of slavery. We find Marxism and Ambedkarism to be the main inspirations in his writings. As Annabhau Sathe was a worker himself, he had experienced the exploitation by the capitalist class. He devoted himself to the labor movement to free the workers from the yoke of capitalism and also made the subject of his literature to the labor movement. The main formula of Annabhau Sathe’s literature seems to be that everyone should come together to create a new equality by destroying the unequal system of the exploited and the exploiters and become an instrument of social change. Bhau Sathe’s literary writings are inspired by the rebellions and revolts of history and guide the future. The heroes and heroines of Annabhau Sathe’s literature are seen resisting injustice, oppression and exploitation. Annabhau Sathe added creativity to Marxist intellectuality, that’s why readers got to see a Marathi novel based on Marxist philosophy for the first time in a Marathi novel. Annabhau kept the main formula of his Jalash as enlightening the society and making a rational person for change. Annabhau’s Shahiri poetry shows the light of knowledge to the people who are living a directionless, valueless life in the darkness of exploitation. Annabhau wrote Shaheer Kavita, which gave an artistic height to the Marxist trend. The struggle between the exploiter and the exploited is dramatized through folk drama. He has presented the problems of the common people, workers and farmers through folk dramas. Propagating and disseminating Marxist ideas, enlightening people, making the fight for social change more dynamic by verbalizing the reality of Indian society becomes an important feature of Annabhau Sathe’s folk drama writings. Symbols of the established order are seen peeking through Annabhau Sathe’s literature. The symbols of the system in which man grows up and takes place are expressed in literature. Nerulkar writes about Annabhau Sathe because the people are people are always with that writer who remains ever with the people the one who turns his back towards the people towards him alone the literature turn its back literature. consider has third eye of own and it is necessary that I would be in front of and with the people always. 1

A person’s acceptance of a system of thought often depends on that person’s socioeconomic and family background and the effects of this background on that person. “Hungry people are attracted to Marx’s ideas. This was the case with Annabhau Sathe and before his debut as a young man he became a supporter of the Marxist system.”2 Along with this “he read the biography of Lenin, the history of the Russian Revolution, all the other books of the Labor Literary Propaganda Board . At that time he came to read the book Mumbai Kamgar Vrit.” 3 This seems to have influenced his writing. In 1936, the fight against fascism began. Annabhau’s genius was awakened by reading the descriptions of the feat of the people in Spain in a Mumbai newspaper and he wrote Spain’s Powada. Farmers, workers, other working classes are the real pillars of any society because the existence of the society depends on their labor and Annabhau also believed that these laboring masses should be given importance. Annabhau Sathe took the same role as Marx called upon all the workers of the world to unite and establish socialism by proving the supremacy of the workers and made the heroes of his literature who fought for equality and sometimes sacrificed animals for social justice. “We have great loyalty to life and I like such people very much. Their labor power is great. They are the people who keep me alive and the world alive. This world runs on their strength. This earth has not floated on the head of the rest, but has been sown by the Dalits on their palms.” 4 He presented this idea to the world through his pen. Annabhau first presented the philosophy that workers are the backbone of the universe and explained his position.

After the Russian revolution, communist ideas were thoroughly introduced in Maharashtra and it was due to this influence that the communist faction of the revolutionary workers movement came into being. Communists in Mumbai are a class struggle. Babasaheb Ambedkar’s intense fight against the caste system was the battle of Annabhau’s ideological formation. He strengthened his ideological writing with the social and economic psychological support provided by the Communist Party and his own innate wisdom. By placing his writings on the working class, he brought their pains and sufferings to the fore. Annabhau Sathe emerged as the writer of the workers in the working class which led to many strikes of the working class. He enriched the fields of literature such as stories, novels, travelogues, drama, Shahir Rachna, folk drama, Powade, Lavanya etc. Literary writing was the focus of his writings. He tried to draw a political message and Indian social reality from his literary works. Creating a society free from inequality and exploitation was his dream and he has written with the same devotion. On writing the novel, he says, “My novel was born out of reality.” Therefore, he created a novel world that captures real life. He firmly said that you are not a slave, you are a creation of the real world. Annabhau Sathe seems to have always expressed the value of justice, equality, freedom and universal brotherhood through his speech and writing. His pen also continued to fight against the exploitation of the bigoted class hegemonic capitalists.

Some conclusions are reached after the study in this research paper which are as follows

1. Annabhau’s literature was influenced by the thoughts and philosophy of Marx and Engels.
2. Mahatma Phule and Dr. Annabhau’s literature. Babasaheb Ambedkar’s thoughts and philosophy have been influenced.
3. Annabhau used effective language and dialogue is very apt and well done.
4. Annabhau Sathe has written by coordinating actions and words.
5. Annabhau Sathe’s literature is the fruit of Marxist thought.
6. The characters who create a society in a patriarchal society through class struggle and varna struggle are the focus of Annabhau Sathe’s overall literature.
7. Annabhau Sathe has proved the importance of labor power in his poems.
8. As a humanist writer, the influence of Annabhau Sathe’s writings on Marathi and other language writers can be seen.
9. The depiction of the pre-independence period and post-independence situation can be seen from his novels.
10. Folk tales and folk songs have been used effectively in writing as well as Communicative narrative method is used for novel writing.
11. Ornaments, images and rural dialects, along with tribal dialects, English and Hindi words are used neatly.
12. The invention of Dalit pain and rebellion comes from his literature. There has also been caste and class conflict.
13. The intention seems to be to convey a sense of the prowess and dignity of the people outside the Gawkus, who were considered untouchables, as well as the tribal masses living in Girikanda.
14. Works of art are not only part of the literary movement and literary universe, but they seem to be documenting the entire cultural body.

Reference

1. Nerulkar, ‘Lecture on Annabhau at Akhil Bharatiya Dalit Sahitya Sammelan Mumbai’, Anthology Profile Date and Life 1985.
2. Korde Bajrang, “Bhartiy sahityache nirmate ”, Sahitya Akademi Publications, Delhi.2001 page no.06
3. Sathe Annabhau, “Stalingrad Powada” Marxist Communist Party Publication, Mumbai 1985 page .04
4. Karl Marx, Friedrich Engels, Communist Manifesto, Lokwangmay Prakashan, Mumbai.1998 page no. 15

bibliography

1. Adeshrao P.S. “tulnatmak shodh aur Samiksha ”, Pragati Publications, Agra.1982
2. Mancharkar R.B., “Toulanik sahitya aani madhyayugin Marathi Wangmay ”, Pratima Prakashan, Pune. 2003
3. Patil Anand, “Toulanik Sahitya Nave sidhant aani Upyojan ” Saket Publication, Aurangabad. The 1998
4. Sharma Manorama “Tulnatmak Adhyayan Swarup aani samsyaye ”, Rajurkar, Rajmal Bora, Vani Publications, Delhi 1990
5. Jagirdar Chandrasekhar, Introduction, “Toulnik sahitya :Tatve aani disha ” Saurabh Publications, Kolhapur 1992
6. Jadhav Res. c. , “Marathi wangmay: swatanryottar sandharbh ” Pratima Prakashan, Pune. 1998
7. . Jadhav Bharat, “Toulnik sahityabhyas : Navya Disha ” Swachhand Publications, Kolhapur. 2021
8. Bapat Vasant (Ed.) – “Toulnik sahityabhyas : Multatve aani Disha”, Mauj Publications, Mumbai. 1981
9. Tupe Uttam Bandu (Ed.), “Annabhau Sathe Samagra wangmay”, Pratima Prakashan, Pune. 2014
10. Dangle Arjun et al (Eds.) “Annabhau Sathe Nivadak wangmay” Maharashtra Sahitya Sanskriti mandal , Mumbai. 2019.
11. CLAI journal

Marksistskoye vliyaniye na literaturu Anna Bhau Sate: sravnitel’noye issledovaniye

Dr. Bharat Bhimrao Jadhav

Arts and Commerce College ,Satara

[email protected]

7385221193

Abstraktnyy

Literatura Annabhau Sahte kak vazhnyy revolyutsionnyy instrument sotsial’nykh preobrazovaniy. Sochineniya Annabhau  Satkhe v narodnoy drame stali vazhnoy osobennost’yu proizvedeniy Annabhau  Satkhe v narodnoy drame, chtoby aktivizirovat’ bor’bu za sotsial’nyye izmeneniya putem slovesnogo vyrazheniya real’nosti indiyskogo obshchestva. Annabhau  Satkhe illyustriroval osnovnyye printsipy marksistskoy literaturnoy mysli. Annabhau  protiv polnoty kastovykh i klassovykh interesov. Poeticheskiy podkhod Annabhau  stoit na ideologicheskoy platforme intellektualizma, ravenstva, svobody, vseobshchego bratstva, sotsialisticheskoy mysli. Oni vystupayut protiv nespravedlivosti, ekspluatatsii i ugneteniya cherez svoyu literaturu. Chelovek yavlyayetsya zhivym tsentrom literatury, i poetomu yego mnogogrannoye vospriyatiye real’nosti i iskusnoye ocherchivaniye v znachitel’noy stepeni byli vypolneny Annabhau  Satkhe. Formuly marksistskoy literaturnoy mysli — eto formuly literatury Annabhau . Yestestvenno, oni svyazany s marksovoy teoriyey truda i otnosheniyem proizvodstva k rostu posredstvom truda. Literatura Annabhau Sahte – eto vitalisticheskaya i gumanisticheskaya literatura, v kotoroy govoritsya o sotsial’nykh obyazatel’stvakh. Yego chetkaya pozitsiya sostoit v tom, chto literatura — eto velikaya nauka o sotsial’nykh preobrazovaniyakh, i eto plotina, kotoruyu on poluchil blagodarya svoyemu uchastiyu v kommunisticheskom dvizhenii. Literatura Annabhau  realistichna. V literature Annabhau  zhivyye personazhi, ostryye, kak lezviye mecha i gotovyye srazhat’sya kulakami, okazalis’ v tupike sovremennoy literatury na maratkhi. Vdokhnovlennyy marksizmom, Annabhau  opisal razmery klassovoy bor’by za ekonomicheskoye ravenstvo. Bor’ba ugnetennykh za vyzhivaniye prinimayet formu buntarskogo soznaniya v literature.

 

Vvedeniye                  Indiyskaya kul’tura raznoobrazna. Tsel’ sravnitel’noy literatury sostoit v tom, chtoby dvigat’sya k yedinstvu cherez eto razlichiye. U kazhdoy natsii, kontinenta, kasty, otdel’nogo cheloveka yest’ svoya kul’tura. Poetomu pri izuchenii drugoy kul’tury zhelatel’no sravnivat’ etu kul’turu s drugoy kul’turoy. Aktsent na sopostavimosti v sravnitel’noy literature oznachayet, chto raskryvayetsya unikal’nost’ khudozhestvennogo proizvedeniya. Yesli tot zhe printsip primenit’ k sravneniyu dvukh ili boleye natsional’nykh i zarubezhnykh literatur, skhodstva i razlichiya budut ochevidny. Sravnitel’naya literatura – ​​eto metod vstrechi, priblizheniya k chuzhim kodam i chuzhim kul’turam. Shag k otchuzhdeniyu i izucheniye etikh shagov k otchuzhdeniyu vazhny v sravnitel’noy literature. V komparativistike neizbezhno stolknoveniye teorii literatury s politicheskoy i sotsial’noy filosofiyey. Vopros o literaturnoy retseptsii i yeye effektakh luchshe vsego izuchat’ v sravnitel’noy literature.

Osnovnaya predposylka sravnitel’nogo issledovaniya zaklyuchayetsya v tom, chto, khotya literatura i napisana na raznykh yazykakh, v konechnom schete ona vyrazhayet chelovecheskiy razum. Tsel’ sravnitel’nogo issledovaniya sostoit v tom, chtoby znat’ o razlichnykh traditsiyakh, iskat’ skhodstvo i kontrasty v literature i, po vozmozhnosti, rassmatrivat’ prichiny kontrastov. Skhodstvo, raznoobraziye, vliyaniye, vliyaniye — vot osnovnyye chetyre elementa sravnitel’nogo issledovaniya.

Segodnya, v epokhu globalizatsii, derevni stanovyatsya global’nymi. Vidno, chto kak razvityye, tak i razvivayushchiyesya obshchestva s sovremennymi resursami ob”yedinyayutsya. My vidim dva klassa ekspluatatorov i ekspluatiruyemykh, kotoryye ekspluatiruyut drugikh radi sobstvennogo egoizma i schast’ya. Dazhe yesli my prosledim istoriyu i revolyutsii do sikh por, my sil’no chuvstvuyem, chto kto-to vosstayet protiv ekspluatatsii. No, v kontse kontsov, odna veshch’ ostayetsya neizmennoy — samyy ignoriruyemyy faktor, kotoryy my prosto prinimayem kak dolzhnoye. Etot zabytyy element stal tsentrom literatury Annabhau .

Segodnya mnogiye sposoby ekspluatatsii izmenilis’. Pered nami predstayut novyye aspekty ekonomicheskoy, fizicheskoy, sotsial’noy, kul’turnoy, religioznoy ekspluatatsii. Dazhe yesli my vnimatel’no izuchayem novosti iz gazet, my osoznayem etu real’nost’. Ekspluatatory vrashchayutsya vokrug triady vlasti, bogatstva i ambitsiy, a ekspluatiruyemyye napolneny kastami. V etoy issledovatel’skoy rabote budet izucheno vliyaniye literatury Annabhau  Satkhe, kotoryy predstavlyayet stradaniya takikh ugnetennykh lyudey cherez svoyu literaturu.

Tsel’ vybora temy

1. Analiz literatury Annabhau Sahte s global’noy tochki zreniya.
2. Izuchit’ izobrazheniye ugnetennykh i obezdolennykh v literature Annabhau Satkhe.
3. Izuchit’ vozdeystviye i vliyaniye literatury Annabhau Satkhe.
4. Analiz vliyaniya literatury Annabhau Satkhe.
5. Literatura Annabhau Sate, politika, ekonomika i t. D. S marksistskoy tochki zreniya. Izucheniye vzaimosvyazi mezhdu kul’turami.
6. Interpretirovat’ aspekty literatury geograficheski i sotsial’no.

Metody issledovaniya

Dlya temy issledovaniya «Marksistskoye vliyaniye na literaturu Anny Bkhau Sate: sravnitel’noye issledovaniye» budut ispol’zovany razlichnyye metody issledovaniya, takiye kak metod interpretativnogo issledovaniya, metod kontekstual’nogo issledovaniya, metod sravnitel’nogo literaturovedeniya, metod psikhologicheskogo issledovaniya, metod teoreticheskogo issledovaniya.

Kontseptsiya vliyaniya

Na literaturu i kul’turu bol’shoye vliyaniye okazyvayut sotsial’nyye, politicheskiye, ekonomicheskiye, regional’nyye i geograficheskiye faktory. Politicheskiye uravneniya reshayutsya iz-za ekonomiki, geograficheskogo raznoobraziya, i obshchestvo menyayetsya i prikhodit v upadok sootvetstvenno. Formirovaniyem, sokhraneniyem i sokhraneniyem kul’tury zanimayetsya samo obshchestvo, i napravleniye dal’neyshego razvitiya obshchestva opredelyayetsya etoy kul’turoy. Kul’tura takzhe yavlyayetsya ochen’ vazhnym faktorom v sozdanii obshchestva. Predstavlyayetsya, chto kul’tura igrayet ochen’ vazhnuyu rol’ v formirovanii obshchestva. Kazhetsya, chto kul’tura igrayet ochen’ vazhnuyu rol’ v sozdanii obshchestva. Poetomu, izuchaya literaturu, nuzhno izuchat’ i kul’turu. Eti razlichnyye vliyaniya izuchayutsya v sravnitel’noy literature.

Vliyaniye nel’zya rassmatrivat’ izolirovanno. Pri nalichii dostatochnoy svyazi mezhdu peredatchikom i priyemnikom vozdeystviya cherez posrednika ili napryamuyu nachinayetsya protsess podrazhaniya, a poskol’ku rozhdayetsya literaturnoye proizvedeniye, to pri rassmotrenii literaturnogo proizvedeniya pri poiske osnovy takzhe beretsya izucheniye vozdeystviya. razmestit’ sootvetstvenno. V literaturnom proizvedenii mnogo skhodstva po stroyeniyu figury, stilyu. Dazhe v raznykh geograficheskikh usloviyakh mozhno uvidet’ skhodstvo vo vzglyadakh, tendentsiyakh, povedenii i myslyakh lyudey.

Vliyaniye mozhet okazyvat’sya odnim ili vsemi dominiruyushchimi, nedominantnymi kul’turnymi gibridami. Literatura, napisannaya pisatelyami-dalitami, polna boli, bunta i otritsaniya. Doktor Vdokhnoveniye Babasakheba Ambedkara i buddizma pozadi nego. Poetomu, khotya ikh vyrazheniya razlichny, soderzhaniye odno i to zhe. Vidno, chto obraz solntsa v ikh poezii ispol’zuyetsya imi soznatel’no. Chto povliyalo na analogiyu, chto my vidim etot obraz solntsa i v poezii negrityanskikh poetov? Podobnaya sotsial’naya struktura, po-vidimomu, otvetstvenna za etu situatsiyu. Vot pochemu my vidim razlichnyye techeniya, podobnyye literature dalitov, v literaturnoy revolyutsii.

Khotya kody, voznikshiye v odnikh i tekh zhe sotsial’no-istoricheskikh usloviyakh, geneticheski nezavisimy, my nakhodim v etikh kodakh nekotoryye obshchiye svyazi. V nikh vstrechayutsya skhodnyye izobrazheniya i nabory izobrazheniy. Yest’ pretsedenty v strukture chelovecheskogo voobrazheniya. Etot printsip ob”yasnyayetsya na osnove psikhologicheskoy teorii Karla Yunga. Kakiye skhodstva obnaruzhivayutsya v etikh arkhetipakh, takzhe izuchayetsya v sravnitel’noy literature. Poka ishchem koren’, ot kakogo elementa on iskhodit. Eto zametno. Tselesoobrazno izuchat’ effekty odnovremenno. Neredko pisatel’ sam stanovitsya provodnikom romanticheskikh otnosheniy. Togda effekt mozhet byt’ fragmentarnym ili fragmentarnym. Eta raznitsa vliyayet na kontseptualizatsiyu vosprinimayemogo literaturnogo proizvedeniya.                  Affektivnaya tsennost’ ne esteticheskaya, a psikhologicheskaya. Radikal’noye vliyaniye sleduyet rassmatrivat’ kak chast’ sotsial’nykh i politicheskikh otnosheniy. Potomu chto vpechatleniye vremeni i sotsial’nykh i politicheskikh usloviy mozhno uvidet’ na kazhdom proizvedenii iskusstva. V etom otnoshenii tema «Vliyaniye marksizma na literaturu Anny Bkhau Sate: sravnitel’noye issledovaniye», nesomnenno, budet pouchitel’noy. Koroche govorya, v issledovaniyakh vozdeystviya vazhny dva printsipa: sdelat’ shag navstrechu neznakomtsu i izuchit’ shag, sdelannyy navstrechu neznakomtsu.                  Glyadya na to, kakoye vliyaniye literatura ili pisatel’ okazyvayet na drugogo pisatelya, vazhno dumat’ o statuse vliyaniya, kotoroye prinyal pisatel’. Dlya etogo vazhno ne tol’ko psikhologicheskoye vozdeystviye. Tak chto ekonomicheskaya traditsiya, v kotoroy pishet pisatel’, ne meneye vazhna.                  Za istinnym universalizmom stoit zhelaniye osushchestvit’ drevnyuyu i velichestvennuyu chelovecheskuyu mechtu, ob”yediniv raznoobraziye na global’nom urovne. U lyudey yest’ svoyego roda lyubopytstvo i lyubopytstvo k drugim chelovecheskim gruppam, k ikh kul’ture. Nashu kul’turu mozhno rassmatrivat’ v svete drugoy kul’tury. Nashe obshchestvo mozhno uvidet’ tol’ko v poznanii drugikh, chelovek poznayet sebya. Sravnitel’naya literatura voznikla kak chast’ takogo kul’turnogo lyubopytstva.

1 avgusta 1920 g. okrug Vategaon-Valva. U Annabhau  Satkhe, rodivsheysya v Sangli, bylo ochen’ tyazheloye detstvo. Universal, vsyu zhizn’ mnogo rabotavshiy i prodelavshiy bol’shuyu rabotu v dvizhenii «Ob”yedinennaya Makharashtra», v kontse zhizni umer v nishchete. Yego obrazovaniye dlilos’ vsego poltora dnya v shkole, i vse svoye obrazovaniye on zavershil v shkole zhiznennogo opyta. Odnako etot Kalandar, preuspevshiy v oblasti rasskazov, romanov, narodnykh dram i shakhiri, stal legendoy v mire literaturnoy literatury na maratkhi. Yego roman «Fakira» poluchil pervuyu premiyu pravitel’stva Makharashtry. Buduchi demokratom, etot chelovek, stoyavshiy na trudovom fronte, tozhe otsidel v tyur’me. Vliyaniye yego raboty mozhno uvidet’ na yego proizvedeniyakh. Sam Annabhau  prinadlezhal k obshchine Matang Mang, kotoraya schitalas’ neprikasayemoy. Poetomu personazhi yego literatury marginal’ny, obezdoleny, prostovaty v etom obshchestve, no stol’ zhe priyatny, poslushny i chestny. Blagodarya svoyey mudrosti, talantu i upornomu trudu Annabhau  yarko i krasochno narisoval etikh personazhey iz romana.

Period napisaniya Annabhau  Satkhe – s 1942 po 1969 god. Annabhau  prozhil vsego 49 let. Za etot korotkiy promezhutok vremeni on napisal ochen’ mnogo. Annabhau  Satkhe — nepomazannyy imperator literatury maratkhi, vlastvuyushchiy nad umami chitateley lyubiteley maratkhi. Vot pochemu literatura Annabhau  byla perevedena ne tol’ko na mnogiye indiyskiye yazyki, no i na razlichnyye inostrannyye yazyki, takiye kak frantsuzskiy, nemetskiy, russkiy. Sravnitel’naya otsenka vliyaniya takogo umnogo pisatelya na proizvedeniya iskusstva sdelana v dannoy issledovatel’skoy rabote.

 

Marksizm i literatura Annabhau                   Marksizm gumanistichen, i chelovek yavlyayetsya tsentrom istorii. Osnovnoye polozheniye marksizma sostoit v tom, chto istoriya yest’ sredstvo emansipatsii chelovecheskoy istorii. Marksistskaya literatura yest’ realisticheskaya literaturnaya mysl’, sformirovannaya optimisticheskoy bor’boy gospodstvuyushchikh zhiznennykh impul’sov v vitalisticheskoy material’noy zhizni. Tak kak marksistskoye literaturovedeniye formiruyetsya iz istoriko-materialisticheskikh predstavleniy, to v etom obzore vazhno umeniye narisovat’ zhivuyu kartinu preobrazheniya zhizni o napravlenii istoricheskogo razvitiya i istinakh o zhizni. Marksistskiy podkhod — eto osyazayemaya istoriya bor’by za osvobozhdeniye cheloveka. Annabhau  Satkhe illyustriroval osnovnyye printsipy marksistskoy literaturnoy mysli. Annabhau  protiv polnoty kastovykh i klassovykh interesov. Poeticheskiy podkhod Annabhau  stoit na ideologicheskoy platforme intellektualizma, ravenstva, svobody, vseobshchego bratstva, sotsialisticheskoy mysli. Oni vystupayut protiv nespravedlivosti, ekspluatatsii i ugneteniya cherez svoyu literaturu. Formula sistemy sotsial’noy mysli Annabhau  sostoit v tom, chtoby popytat’sya sdelat’ vershiny takoy revolyutsii real’nost’yu. Ona takzhe yavlyayetsya postoyannym storonnikom progressivizma. Makhatma Dzhotiba Pkhule Radzhshri Shakhu Doktor Vzglyad na zhizn’, kul’tiviruyemyy Kommunisticheskoy partiyey. Dobavleny mysli Babasakheba Ambedkara. Poskol’ku partiya Annabhau  — eto partiya ugnetennykh dalitov, kazhetsya, chto Annabhau  prinyala marksistskuyu khudozhestvennuyu mysl’ kak progressivnuyu i preobrazuyushchuyu chast’ zhizni. Chelovek yavlyayetsya zhivym tsentrom literatury, i poetomu yego mnogogrannoye vospriyatiye real’nosti i iskusnoye ocherchivaniye v znachitel’noy stepeni byli vypolneny Annabhau  Satkhe. Formuly marksistskoy literaturnoy mysli — eto formuly literatury Annabhau . Yestestvenno, oni svyazany s marksovoy teoriyey truda i otnosheniyem proizvodstva k rostu posredstvom truda. Literatura Annabhau Sahte – eto vitalisticheskaya i gumanisticheskaya literatura, v kotoroy govoritsya o sotsial’nykh obyazatel’stvakh. Yego chetkaya pozitsiya sostoit v tom, chto literatura — eto velikaya nauka o sotsial’nykh preobrazovaniyakh, i eto plotina, kotoruyu on poluchil blagodarya svoyemu uchastiyu v kommunisticheskom dvizhenii.

Annabhau  Satkhe nachal svoye burnoye pisatel’stvo v 1902 godu. Snachala on napisal «Povade», «Lavan’ya», «Kisan Gita», «Mazur Gita», «Chakkad», «Pade», narodnyye p’yesy. Vsya zhizn’ Annabhau  Satkhe sostoit v tom, chtoby tverdo stoyat’ v lyuboy bor’be. Yego lichnost’ byla po sushchestvu podvizhnoy, chuvstvitel’noy, chestolyubivoy. Yego uvlecheniyami byli igry v raznyye podvizhnyye i muzhskiye igry, sochineniye novykh pesen i peniye ikh svoim detyam, ispolneniye razlichnykh roley v teatralizovannom predstavlenii. S 1936 goda Annabhau  stal tesno svyazan s kommunisticheskim dvizheniyem. Iz-za neobychaynoy lyuboznatel’nosti i sposobnosti Annabhau  rabotat’ s ponimaniyem, druz’ya-yedinomyshlenniki-khudozhniki, takiye kak Annabhau  Satkhe, Shakhir Amar Sheykh, Shakhir Gavankar, osnovali «Lalbavata Kalapatak». V pervyye dni Annabhau  chitala perevodnyye romany Maksima Gor’kogo, pisatelya-gumanista s mirovym imenem. Sotsial’naya mysl’ i prinyatoye zhiznennoye videniye Annabhau  — eto proverennoye vo vsem mire bazovoye videniye sotsial’nykh preobrazovaniy. Karl Marks dal nam pravil’noye videniye interpretatsii istorii, rassmatrivaya chelovecheskuyu bor’bu za osvobozhdeniye i rukovodya bor’boy za preobrazovaniye posredstvom organizovannoy strategii gospodstvuyushchego klassovogo soznaniya. Karl Marks razrabotal svoy marksistskiy obraz zhizni blagodarya svoim pozhiznennym issledovaniyam, sotsial’nym nablyudeniyam, glubokim razmyshleniyam i sile geniya. Po yego slovam, nachinaya s pervobytnoy stadii cheloveka bor’ba chelovecheskoy gruppy za osvobozhdeniye chelovechestva idet nepreryvno. Lyudi deystvuyut v kontekste istorii i obshchestva, prozhivaya svoyu zhizn’. Individual’naya zhizn’, povedeniye i postupki sostavlyayut maluyu chast’ kollektivnoy i istoricheskoy bor’by. Chelovek – produkt rasovoy sredy i yogi. Istoriya cheloveka ot yego rozhdeniya yest’ uporyadochennaya istoriya emansipatsii cheloveka. Chelovek byl snachala v zhivotnom sostoyanii. Postepenno my stali otdelyat’sya ot zhivotnykh iz-za nashikh otlichitel’nykh chert ot drugikh zhivotnykh, chtoby trudit’sya i proizvodit’ bol’she, chem neobkhodimo. On nachal stroit’ svoye obshchestvo i kul’turu blagodarya svoyey rabote. Religiya, kastovaya sistema, khramovaya i tsarskaya sistema — vot yego reaktsii na situatsiyu. Po mere razvitiya etogo etapa v obshchestve neizbezhno nachali formirovat’sya klassy. Propast’ mezhdu bogatymi i bednymi nachala uvelichivat’sya. Protsess pogloshcheniya nachalsya. Proizvodstvennyye otnosheniya blagopriyatstvovali nemnogim kapitalistam i lishali ochen’ mogushchestvennyy klass rabochikh kornya proizvodstva, i imenno blagodarya etomu protsessu obrazovalsya organizovannyy klass rabochikh, gotovyy k klassovoy bor’be, i etot klass yavlyayetsya predshestvennikom revolyutsiya, kotoraya unichtozhit kapitalizm. Marksistskiy obraz zhizni osnovan na ekonomicheskoy mysli. Individ i obshchestvo ne mogut byt’ absolyutnymi v sotsial’nom otnoshenii. Skul’ptor – eto kommentator ili avtor obshchestvennykh vospriyatiy, ozhidaniy, fantaziy, mechtaniy, poetomu, rassmatrivaya tvorchestvo lyubogo khudozhnika, my ne mozhem oboyti yego sotsial’nyy kontekst.

Lichnaya zhizn’ i literaturnaya zhizn’ Annabhau  Satkhe nichem ne otlichayutsya, na samom dele otrazheniye lichnoy zhizni otrazheno v literature. Ugnetennyye dality, izobrazhennyye Annabhau , ne vyzyvayut sochuvstviya ili simpatii, no oni zhivut, prinimaya vyzovy sotsial’noy zhizni. Eto sdelalo tekh, kto ne sushchestvoval, v tsentre vnimaniya literatury. Personazhi Annabhau  kazhutsya yarkimi i zhivymi. Annabhau  byl pervym pisatelem, pridavshim formu narodnoy drame maratkhi tamasha. Annabhau  napisal narodnuyu dramu, kotoraya dala novoye videniye vozdaniya uvazheniya velikim lyudyam, razorvav traditsionnyye syuzhety. Literatura Annabhau  realistichna. V literature Annabhau  zhivyye personazhi, ostryye, kak lezviye mecha i gotovyye srazhat’sya kulakami, okazalis’ v tupike sovremennoy literatury na maratkhi. My takzhe dolzhny smotret’ na Annabhau  Satkhe kak na pervogo puteshestvennika novykh putey, kotoryy prodemonstriroval vpechatlyayushcheye proyavleniye bunta, chelovechnosti, otritsaniya i predannosti nauke. Literatura Annabhau  privnesla novshestvo v literaturu maratkhi v tselom s tochki zreniya tem, zhiznennykh voprosov i obstanovki. Neprikasayemyy po proiskhozhdeniyu, bednyy po obstoyatel’stvam, no bogatyy opytom, borets, uvazhayushchiy sebya, optimistichnyy, gumanitarnyy, revolyutsionno-progressivnyy i materialist, literatura Annabhau , kazhetsya, postoyanno vdokhnovlyayet i novykh pisateley-dalitov. Obshchestvo Annabhau  sostoit iz matangov, makharov, chambarov, ramoshi, pingala-dzhoshi, obitateley trushchob, grabiteley, tamasgirov, shakhirov, fokusnikov i vsekh prostykh narodnykh khudozhnikov. Posledstviya nevezhestva, bednosti, neravenstva, suyeveriya, zavisimosti dlya sel’skogo cheloveka i cheloveka, kotoryy protivostoit etomu, izobrazhayutsya Annabhau  v yego literature, a yego rasskazy yavlyayutsya predmetom literatury. Annabhau  zhivet, naslazhdayetsya i dumayet ochen’ ser’yezno i otvetstvenno. Annabhau  perenyal ot nego voinstvenno-optimisticheskuyu zhiznennuyu tsennost’, i ves’ vopros yego pis’ma o zhizni i dvizheniyakh, kazhetsya, stal predmetom yego literatury.                  Vidno, chto na Annabhau  Satkhe bol’shoye vliyaniye okazal region maratkhi, istoriya i narod maratkhi. Mozhno uvidet’ istoriyu Makharashtry, pochtennyy Makhatmu v kul’turnoy, sotsial’noy i politicheskoy istorii Makharashtry, prirodu Makharashtry, forty, vliyaniye yazyka maratkhi. Vliyaniye raboty Makhatmy Pkhule mozhno uvidet’ na Annabhau  Satkhe. Missionerskaya politika dvizheniya Sat’ya Shodkhak takzhe okazala bol’shoye vliyaniye na literaturnoye tvorchestvo. Vy uvidite, chto sochineniya Annabhau  byli napisany v svete probuzhdeniya mysley dvizheniya Sat’ya Shodkhak. Annabhau  maksimal’no ponimal marksistskuyu literaturu i sozdaval svoyu literaturu na osnove sobstvennogo zhiznennogo opyta v svete etogo videniya zhizni. Annabhau  Satkhe byla tverdo ubezhdena, chto marksizm — yedinstvennyy revolyutsionnyy sposob iskorenit’ bednost’ i ravenstvo v mire. Annabhau  ponyal, chto sotsializm ne mozhet byt’ ustanovlen v Indii bez bor’by s klassovoy bor’boy ruka ob ruku v svete raboty Ambedkara, i poetomu, vdokhnovlennyy marksizmom, chto neobkhodimo sdelat’ dlya ekonomicheskogo ravenstva. Annabhau  pripisal eti posledstviya bor’by varn klassovoy bor’be.

My mozhem videt’, chto vliyaniye Annabhau  Satkhe na pisateley maratkhi bylo ochen’ bol’shim, poskol’ku Annabhau  Satkhe nakhodilsya pod vliyaniyem drugikh pisateley. Naprimer, opisaniye Ratry v «Shevg’ya Chi Shenga» Shankara Patala i Ratra v «Chitre» Annabhau  kazhetsya pokhozhim. Annabhau  Satkhe predstavlyal zhizn’ v Bakal Vasti v svoikh povestvovatel’nykh romanakh. Cherez nashu literaturu byli vyyavleny litsemernyye tendentsii obshchestva. On razoblachil otnosheniye litsemernykh makharadzhey obshchestva, kotoryye utolyayut svoy pokhotlivyy golod vo imya predannosti Bogu, i N. D. Makhanora, napisavshego «Gandkhari», sleduya etoy formule. Vy mozhete uvidet’ Makhanora. Zhivoye i effektivnoye opisaniye prirody Annabhau  Satkhe zapechatleno v R. V. Vy mozhete yasno uvidet’ opisaniye prirody Dige. Nit’ revolyutsii i patriotizma, kazhetsya, byla podkhvachena Annabhau  Satkhe v romane Chandrakanta Kakodkara «Gardzha Dzhaydzhaykar». Obshirnaya literatura Annabhau  Satkhe prinosit raznoobraznyy opyt obshchestvennoy zhizni. Kak pisatel’ on kak by vyrazhayet razlichnyye perezhivaniya obshchestvennoy zhizni, pridavaya khudozhestvennuyu formu, tak bor’ba v zhizni ugnetennykh poluchayet v literature formu buntarskogo chuvstva.

Annabhau  Satkh vidit v literature vazhnyy revolyutsionnyy instrument sotsial’nykh preobrazovaniy. Oni ozhidayut, chto literatura osvobodit marginalizovannoye obshchestvo ot vsekh vidov rabstva. My nakhodim marksizm i ambedkarizm glavnym istochnikom vdokhnoveniya v yego trudakh. Poskol’ku Annabhau  Satkhe sam byl rabochim, on ispytal na sebe ekspluatatsiyu so storony klassa kapitalistov. On posvyatil sebya rabochemu dvizheniyu, chtoby osvobodit’ rabochikh ot iga kapitalizma, a takzhe sdelal predmetom svoyey literatury rabocheye dvizheniye. Osnovnaya formula literatury Annabhau  Satkhe, po-vidimomu, zaklyuchayetsya v tom, chto vse dolzhny ob”yedinit’sya, chtoby sozdat’ novoye ravenstvo, razrushiv neravnuyu sistemu ekspluatiruyemykh i ekspluatatorov, i stat’ instrumentom sotsial’nykh izmeneniy. Literaturnyye proizvedeniya Bkhau Sate vdokhnovleny vosstaniyami i buntami istorii i napravlyayut budushcheye. Geroi i geroini literatury Annabhau  Satkhe protivostoyat nespravedlivosti, ugneteniyu i ekspluatatsii. Annabhau  Satkhe dobavil k marksistskoy intellektual’nosti tvorchestvo, poetomu chitateli vpervyye uvideli roman na maratkhi, osnovannyy na marksistskoy filosofii, v romane na maratkhi. Annabhau  sokhranil osnovnuyu formulu svoyego Dzhalasha kak prosveshcheniye obshchestva i sozdaniye ratsional’nogo cheloveka dlya peremen. Poeziya Shakhiri Annabhau  pokazyvayet svet znaniya lyudyam, kotoryye zhivut bestsel’noy, bespoleznoy zhizn’yu vo t’me ekspluatatsii. Annabhau  napisal «Shakhir Kavitu», pridav marksistskomu napravleniyu khudozhestvennuyu vysotu. Bor’ba mezhdu ekspluatatorami i ekspluatiruyemymi instseniruyetsya v narodnoy drame. On predstavil problemy prostykh lyudey, rabochikh i fermerov cherez narodnyye dramy. Propaganda i rasprostraneniye marksistskikh idey, prosveshcheniye lyudey, pridaniye bol’shey dinamiki bor’be za sotsial’nyye izmeneniya za schet verbalizatsii real’nosti indiyskogo obshchestva stanovitsya vazhnoy chertoy narodno-dramaticheskikh proizvedeniy Annabhau  Satkhe. Simvoly ustanovlennogo poryadka prosmatrivayutsya v literature Annabhau  Satkhe. Simvoly sistemy, v kotoroy chelovek rastet i nakhoditsya, vyrazheny v literature. Nerulkar pishet ob Annabhau  Satkhe, potomu chto lyudi vsegda s tem pisatelem, kotoryy vsegda ostayetsya s lyud’mi, tot, kto povorachivayetsya spinoy k lyudyam, k nemu odnomu, literatura povorachivayetsya spinoy k literature. Schitay, chto u menya yest’ tretiy glaz, i mne neobkhodimo, chtoby ya vsegda byl pered lyud’mi i s nimi. 1

Prinyatiye chelovekom toy ili inoy sistemy myshleniya chasto zavisit ot yego sotsial’no-ekonomicheskogo i semeynogo polozheniya, a takzhe ot vliyaniya etogo proiskhozhdeniya na etogo cheloveka. «Golodnykh lyudey privlekayut idei Marksa. Tak bylo s Annabhau  Satkhe, i pered svoim debyutom v molodosti on stal storonnikom marksistskoy sistemy»2. Naryadu s etim «on prochital biografiyu Lenina, istoriyu russkoy revolyutsii, vse drugiye knigi Upravleniye literaturnoy propagandy truda. V to vremya on prishel pochitat’ knigu «Mumbay Kamgar Vrit». 3 Pokhozhe, eto povliyalo na yego tvorchestvo. V 1936 godu nachalas’ bor’ba s fashizmom. Geniy Annabhau  prosnulsya, prochitav opisaniya podviga naroda Ispanii v mumbayskoy gazete, i on napisal «Ispanskuyu povadu». Fermery, rabochiye, drugiye rabochiye klassy yavlyayutsya nastoyashchimi stolpami lyubogo obshchestva, potomu chto sushchestvovaniye obshchestva zavisit ot ikh truda, i Annabhau  takzhe schital, chto etim trudovym massam sleduyet pridavat’ bol’shoye znacheniye. Annabhau  Satkhe vzyal na sebya tu zhe rol’, chto i Marks, prizyvavshiy vsekh rabochikh mira k ob”yedineniyu i ustanovleniyu sotsializma, dokazav prevoskhodstvo rabochikh i sdelavshiy geroyami svoyey literatury boryushchikhsya za ravenstvo i inogda prinosyashchikh v zhertvu zhivotnykh radi sotsial’noy spravedlivosti. «U nas bol’shaya vernost’ zhizni, i ya ochen’ lyublyu takikh lyudey. Ikh rabochaya sila velika. Eto lyudi, kotoryye podderzhivayut zhizn’ vo mne i v mire. Etot mir derzhitsya na ikh sile. ostal’noye, no bylo poseyano dalitami na ikh ladonyakh». 4 On predstavil miru etu ideyu svoim perom.Annabhau  pervym izlozhil filosofiyu o tom, chto rabochiye sostavlyayut osnovu vselennoy, i ob”yasnil svoyu pozitsiyu.

Posle russkoy revolyutsii v Makharashtre byli osnovatel’no vnedreny kommunisticheskiye idei, i imenno blagodarya etomu vliyaniyu voznikla kommunisticheskaya fraktsiya revolyutsionnogo rabochego dvizheniya. Kommunisty v Mumbai vedut klassovuyu bor’bu. Intensivnaya bor’ba Babasakheba Ambedkara protiv kastovoy sistemy byla bitvoy za ideologicheskoye formirovaniye Annabhau . On ukrepil svoye ideologicheskoye pis’mo sotsial’noy i ekonomicheskoy psikhologicheskoy podderzhkoy, predostavlennoy Kommunisticheskoy partiyey, i sobstvennoy vrozhdennoy mudrost’yu. Pomestiv svoi proizvedeniya o rabochem klasse, on vydvinul na peredniy plan ikh bol’ i stradaniya. Annabhau Sahte stala pisatelem rabochego klassa, chto privelo k mnogochislennym zabastovkam rabochego klassa. On obogatil takiye oblasti literatury, kak rasskazy, romany, rasskazy o puteshestviyakh, drama, Shakhir Rakhna, narodnaya drama, Povade, Lavan’ya i t. D. Literaturnoye pis’mo bylo v tsentre yego proizvedeniy. On pytalsya izvlech’ iz svoikh literaturnykh proizvedeniy politicheskoye poslaniye i indiyskuyu sotsial’nuyu real’nost’. Yego mechtoy bylo sozdaniye obshchestva, svobodnogo ot neravenstva i ekspluatatsii, i on pisal s takoy zhe predannost’yu. O napisanii romana on govorit: «Moy roman rodilsya iz real’nosti». Poetomu on sozdal novyy mir, kotoryy zakhvatyvayet real’nuyu zhizn’. On tverdo skazal, chto ty ne rab, ty porozhdeniye real’nogo mira. Annabhau  Satkhe, kazhetsya, vsegda vyrazhal tsennost’ spravedlivosti, ravenstva, svobody i vseobshchego bratstva v svoikh vystupleniyakh i pis’makh. Yego pero takzhe prodolzhalo borot’sya protiv ekspluatatsii fanatichnykh kapitalistov-gegemonov.Nekotoryye vyvody sdelany posle issledovaniya v etoy issledovatel’skoy stat’ye, kotoryye zaklyuchayutsya v sleduyushchem.1. Na literaturu Annabhau  povliyali mysli i filosofiya Marksa i Engel’sa.2. Literatura Makhatmy Pkhule i doktora Annabhau . Na mysli i filosofiyu Babasakheba Ambedkara povliyali.3. Annabhau  ispol’zovala effektivnyy yazyk, i dialogi ochen’ udachny i khorosho sdelany.4. Annabhau  Satkhe pisal, koordiniruya deystviya i slova.5. Literatura Annabhau Sahte — plod marksistskoy mysli.6. Personazhi, sozdayushchiye obshchestvo v patriarkhal’nom obshchestve posredstvom klassovoy bor’by i bor’by varn, nakhodyatsya v tsentre vnimaniya vsey literatury Annabhau  Satkhe.7. Annabhau  Satkhe dokazal v svoikh stikhakh vazhnost’ rabochey sily.8. Kak pisatel’-gumanist, mozhno uvidet’ vliyaniye proizvedeniy Annabhau  Satkhe na maratkhi i drugikh yazykovykh pisateley.9. Izobrazheniye perioda do obreteniya nezavisimosti i situatsii posle obreteniya nezavisimosti mozhno uvidet’ v yego romanakh.10. Narodnyye skazki i narodnyye pesni effektivno ispol’zuyutsya pri napisanii romanov, a metod kommunikativnogo povestvovaniya ispol’zuyetsya pri napisanii romanov.12. Akkuratno ispol’zuyutsya ornamenty, izobrazheniya i sel’skiye dialekty, a takzhe plemennyye dialekty, angliyskiye i khindi slova.13. Izobreteniye dalitami boli i bunta proiskhodit iz yego literatury. Takzhe imeli mesto kastovyye i klassovyye konflikty.14. Kazhetsya, chto tsel’ sostoit v tom, chtoby peredat’ oshchushcheniye doblesti i dostoinstva lyudey za predelami Gavku, kotoryye schitalis’ neprikasayemymi, a takzhe plemennykh mass, zhivushchikh v Girikande.15. Proizvedeniya iskusstva yavlyayutsya ne tol’ko chast’yu literaturnogo dvizheniya i literaturnoy vselennoy, no i dokumentiruyut vse kul’turnoye telo.

sylka

1. Nerulkar, «Lektsiya po Annabhau v Akhil Bkharatiya Dalit Sakhit’ya Sammelan Mumbai», Anthology Profile Date and Life 1985.
2. Korde Badzhrang, «Bkharti sakhit’yache nirmate», Sahitya Akademi Publications, Deli, 2001 g., str. № 06.
3. Sate Annabhau , «Stalingradskaya povada», publikatsiya marksistskoy kommunisticheskoy partii, Mumbai, 1985, str. 04.
4. Karl Marks, Fridrikh Engel’s, Kommunisticheskiy manifest, Lokwangmay Prakashan, Mumbai. 1998, str. №. 15

Bibliografiya

1. Adeshrao P.S. «Tulnatmak shodkh aur Samiksha», Pragati Publications, Agra, 1982 g.
2. Mancharkar R.B., «Tulanik sakhit’ya aani madkh’yayugin maratkhi Vangmay», Pratima Prakashan, Puna. 2003 g.
3. Patil Anand, «Tulanik Sakhit’ya Nave Sidkhant aani Upodzhan», publikatsiya Saket, Aurangabad. 1998 god
4. Sharma Manorama «Tulnatmak Adkh’yayan Svarup aani sams’yayye», Radzhurkar, Radzhmal Bora, Vani Publikatsii, Deli, 1990 g.
5. Dzhagirdar Chandrasekar, Vvedeniye, «Tulnik sakhit’ya: Tatve aani disha», publikatsii Saurabkha, Kolkhapur, 1992 g.
6. Dzhadkhav Rez. v. , «Maratkhi vangmay: svatanriottar sandkharbkh» Pratima Prakashan, Puna. 1998 g.
7. . Dzhadkhav Bkharat, «Toulnik sahityabhyas: Navya Disha», Swachhand Publications, Kolkhapur. 2021
8. Bapat Vasant (red.) – «Toulnik sahityabhyas: Multatve aani Disha», Mauj Publications, Mumbai. 1981 g.
9. Tupe Uttam Bandu (red.), «Annabhau Satkhe Samagra vangmay», Pratima Prakashan, Puna. 2014
10. Dangl Ardzhun i dr. (red.) «Annabhau Satkhe Nivadak vangmay» Makharashtra Sakhit’ya Sanskriti mandal, Mumbai. 2019.

1                1. Zhurnal TSLAI

 

 

 

 

              आण्णा भाऊ साठे यांच्या साहित्यावरील मार्क्सवादी प्रभाव  : तौलनिक अभ्यास

डॉ. भरत भीमराव जाधव

कला व वाणिज्य महाविद्यालय , सातारा

अण्णाभाऊ साठे हे साहित्याकडे समाज परिवर्तनाचे क्रांतीचे परिवर्तन महत्त्वपूर्ण साधन म्हणून पाहतात. भारतीय समाजातील वास्तव शब्दबद्ध करून सामाजिक परिवर्तनाचा लढा अधिक गतिमान करणे हे अण्णाभाऊ साठे यांच्या लोकनाट्य लेखनाचे महत्त्वाचे वैशिष्ट्य ठरते.दुर्लक्षित घटक आण्णाभाऊंच्या साहित्याचा केंद्रबिंदू झाले . मार्क्सवादी साहित्य विचारातील मूळ सूत्रे अण्णाभाऊ साठे यांनी चित्रित केली. अण्णाभाऊ जातीय वर्गीय हितसंबंधांच्या पूर्णता विरोधी आहेत.बुद्धिवाद, समता, स्वातंत्र्य, विश्वबंधुत्व, समाजवादी विचार यांच्या वैचारिक अधिष्टानावर  अण्णाभाऊंचा वांग्मयीन  दृष्टिकोन उभा आहे. अन्याय, शोषण, पिळवणूक यांना ते आपल्या साहित्यातून विरोध करतात. माणूस हा साहित्याचे सजीव केंद्र आहे आणि म्हणूनच त्याच्या विविधांगी वास्तव आकलन आणि कलापूर्ण रेखांकन हे अण्णाभाऊ साठे यांनी मोठ्या प्रमाणामध्ये केले आहे. मार्क्सवादी साहित्य विचाराची सूत्रे अण्णाभाऊंच्या साहित्याची  सूत्रे आहेत. सहाजिकच मार्क्सने सांगितलेल्या श्रम सिद्धांताशी आणि श्रमातून वाढीस लागणाऱ्या उत्पादन संबंधाशी ती  निगडित आहेत. अण्णाभाऊ साठे यांचे साहित्य हे सामाजिक बांधिलकी सांगणारे  जीवनवादी व मानवतावादी साहित्य आहे. साहित्य हे समाज परिवर्तनाचे प्रचंड शास्त्र आहे ही त्यांची स्वच्छ भूमिका आहे आणि हीच धरणा त्यांना कम्युनिस्ट चळवळीच्या सहभागातून मिळालेली आहे. अण्णाभाऊंचे साहित्य हे वास्तववादी आहे. अण्णाभाऊंचे साहित्य आधुनिक मराठी वाङ्मयाच्या साचलेपणाच्या अवस्थेत अस्सल जिवंत, तलवारीच्या पात्यासारखी धारदार आणि संघर्षासाठी मुठी  आवळून सज्ज असलेली पात्रे त्यांच्या साहित्यातून आणली. मार्क्सवादाच्या प्रेरणेने आर्थिक समतेसाठी कराव्या लागणाऱ्या वर्ग संघर्षाला अण्णाभाऊंनी वर्ण संघर्षाचे ही परिणाम परिमाण दिले. शोषितांच्या जगण्यातील संघर्षाला साहित्यामध्ये विद्रोही जाणिवेचे स्वरूप प्राप्त होते.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Marxist Influence on Anna Bhau Sathe’s Literature : A Comparative Study

Dr. Bharat Bhimrao Jadhav

College of Arts and Commerce, Satara

Annabhau Sathe sees literature as an important revolutionary tool for social transformation. Annabhau Sathe’s folk drama writings became an important feature of Annabhau Sathe’s folk drama writings to energize the struggle for social change by verbalizing the reality of Indian society. Annabhau Sathe illustrated the basic principles of Marxist literary thought. Annabhau is against the completeness of caste and class interests. Annabhau’s poetic approach stands on the ideological platform of intellectualism, equality, freedom, universal brotherhood, socialist thought. They oppose injustice, exploitation and oppression through their literature. Man is the living center of literature and hence his multifaceted reality perception and artful delineation has been done to a large extent by Annabhau Sathe. The formulas of Marxist literary thought are the formulas of Annabhau’s literature. Naturally, they are related to Marx’s theory of labor and the relation of production to growth through labor. Annabhau Sathe’s literature is vitalist and humanistic literature that speaks of social commitment. It is his clear stand that literature is a great science of social transformation and this is the dam he got from his involvement in the communist movement. Annabhau’s literature is realistic. Annabhau’s literature brought characters who were alive, sharp as the blade of a sword and ready to fight with their fists, in the dead end of modern Marathi literature. Inspired by Marxism, Annabhau gave the dimensions of the class struggle for economic equality. The struggle for survival of the oppressed takes the form of a rebellious consciousness in literature.